علت ابتلا به تالاسمی، تاثیر ژن‌های غالب

تالاسمی گروهی از بیماری‌های خونی است که تولید هموگلوبین غیرطبیعی علت ابتلا به آن است. هموگلوبین پروتئینی است که در گلبول‌های قرمز انتقال دهنده‌ی اکسیژن در بدن وجود دارد. تالاسمی نوعی آنمی یا کم‌خونی است. تالاسمی انواع مختلفی دارد، گاهی بدون علامت است و گاهی با علائمی کشنده همراه است. افراد مبتلا به تالاسمی مینور (trait) ناقل این بیماری هستند، گلبول‌های قرمزشان کوچکتر از حد عادی است، اما مشکل خاصی ندارند و سلامت زندگی می‌کنند. تالاسمی ماژور ممکن است به مرگ منجر شود. بیماران مبتلا به آلفا تالاسمی ماژور در دوران نوزادی از دنیا می‌روند. بیماران مبتلا به بتا تالاسمی ماژور نیاز به انتقال خون منظم دارند. تالاسمی انواع دیگری با شدت کمتر نیز دارد.
اگر فرزندتان به تالاسمی خفیف مبتلا باشد، ممکن است متوجه هیچ گونه علائمی نشوید و پزشک نیز تا زمان انجام آزمایش خون و مشخص شدن کم‌خونی نتواند تالاسمی را تشخیص دهد. چنانچه کم‌خونی کودک در آزمایش خون مشخص شود، متخصص اطفال دستور آزمایش‌های خون بیشتری را برای تعیین علت کم‌خونی می‌دهد؛ برای مثال آزمایش‌هایی برای بررسی ابتلا به دیگر انواع کم‌خونی مانند کم‌خونی فقر آهن انجام می‌شود. اگر علائم کودک بارز باشد، متخصص اطفال آزمایش خون را برای تعیین علت آن انجام می‌دهد.
پس از آن که تالاسمی کودک تشخیص داده شد، متخصص اطفال کودک را معاینه و نوع تالاسمی را تعیین می‌کند، سپس درمان مناسب را توصیه می‌کند.

انواع تالاسمی
تالاسمی آلفا
چهار ژن زنجیره‌های آلفا هموگلوبین را تولید می‌کند. جهش یک یا چند عدد از این چهار ژن منجر به تالاسمی آلفا می‌شود:
اگر یک ژن جهش یافته باشد، علائم اندکی بروز می‌یابد یا نوزاد با هیچ‌گونه ناراحتی مواجه نمی‌شود.
اگر دو ژن جهش یافته باشد، علائم خفیف کم‌ خونی در نوزاد بروز می‌یابد که به تالاسمی آلفا تریت موسوم است.
اگر سه ژن جهش یافته باشد، نوزاد دچار عارضه‌ای به نام بیماری (-+ H (HbH می‌شود که کم‌خونی نیز پی‌آمد آن است و باید درمان شود.
اگر هر چهار ژن جهش یافته باشد، نوزاد به شدیدترین نوع تالاسمی به نام تالاسمی آلفا ماژور (سندرم Hb بارت) مبتلا می‌شود. متاسفانه سندرم Hb بارت بیماری بسیار وخیمی است و به مرگ نوزاد می‌انجامد.
تالاسمی بتا
بیماری تالاسمی بتا بسیار شایع‌تر از تالاسمی آلفا است. تالاسمی بتا در بسیاری از موارد به هیچ علائمی دامن نمی‌زند و فرد نمی‌داند که حامل ژن جهش یافته است. زنجیره بتا هموگلوبین توسط دو ژن تولید می‌شود، جهش یک یا هر دو عدد از این ژن‌ها به تالاسمی بتا می‌انجامد.* اگر یک ژن جهش یابد، علائم بسیار خفیف تا خفیف کم‌خونی (بتا تالاسمی تریت) یا مجموعه‌ای از علائم پیچیده‌تر کم‌خونی در شدت خفیف تا شدید (بتا تالاسمی اینترمدیا) در نوزاد بروز می‌یابد. نوع و شدت بیماری به برهم‌کنش‌های پیچیده میان ژن‌های تغییر یافته بستگی دارد.
اگر هر دو ژن جهش یابد، نوزاد به نوع شدیدتری از بتا تالاسمی ماژور (کم‌خونی کولی) مبتلا می‌شود.

عامل‌های خطر
عامل‌های افزایش دهنده‌ی احتمال ابتلا به تالاسمی به شرح زیر است:
سابقه خانوادگی ابتلا به تالاسمی: تالاسمی از راه ژن‌های هموگلوبین جهش یافته از والدین به فرزندان منتقل می‌شود. اگر در خانواده‌تان سابقه ابتلا به تالاسمی وجود دارد، شما نیز مستعد ابتلا به این بیماری هستید.
نژاد: تالاسمی در میان دورگه‌های آفریقایی ـ امریکایی و در مردمان کشورهای حوزه مدیترانه و آسیای جنوب شرقی شیوع بالایی دارد.

نوزادان چگونه به تالاسمی مبتلا می‌شوند؟
تالاسمی ارثی است و از طریق ژن‌های غالب منتقل می‌شود. بنابراین همان‌طور که چشم یا موی نوزاد لزوماً همرنگ چشم و موی والدینش نیست، ابتلا والدین به بیماری نیز به معنای بیمار شدن حتمی نوزاد نیست.
اگر پدر و مادر هر دو ناقل تالاسمی باشند، هر یک از فرزندانشان دارای شرایط زیر خواهد بود:
نوزاد به احتمال یک به چهار نه ناقل بیماری و نه بیمار خواهد بود.
نوزاد به احتمال یک به دو یک ناقل بدون علامت خواهد بود.
نوزاد به احتمال یک به چهار مبتلا به نوعی از تالاسمی ماژور شدیتر خواهد بود.
نشانه‌ها و علائم تالاسمی
نشانه‌ها و علائم بیماری تالاسمی عبارت است از:
خستگی مزمن
ضعف
رنگ‌پریدگی یا زرد شدن پوست
بدشکلی‌های استخوان‌های صورت
رشد آهسته
ورم شکم
تیره شدن رنگ ادرار

عوارض
عوارض احتمالی تالاسمی عبارت است از:
اضافه بار آهن: بیماران مبتلا به تالاسمی به دلیل انتقال خون مداوم یا در اثر ابتلا به بیماری مقدار بسیار زیادی آهن در بدن دارند. زیاد بودن مقدار آهن به آسیب دیدن قلب، کبد و سیستم غدد درون‌ریز منجر می‌شود. سیستم غدد درون‌ریز شامل غدد تولید کننده‌های هورمون‌هایی است که فرایندهای سراسر بدن را تنظیم می‌کند.
عفونت: بیماران مبتلا به تالاسمی مستعد ابتلا به عفونت هستند، به ویژه اگر طحالشان از بدن خارج شده باشد.
در صورت شدید بودن تالاسمی عوارض زیر بروز می‌یابد:
بدشکلی‌های استخوانی: بیماری تالاسمی باعث پخش شدن مغز استخوان و در نتیجه پهن شدن استخوان‌ها می‌شود. به این ترتیب ساختار استخوان، به ویژه استخوان‌های صورت و جمجمه، غیرطبیعی می‌شود. به علاوه گسترش مغز استخوان باعث نازک و شکننده شدن استخوان‌ها می‌شود و احتمال شکستگی استخوان را افزایش می‌دهد.
بزرگ شدن طحال (اسپلنومگالی): طحال به بدن کمک می‌کند تا با عفونت مقابله کند و مواد زائدی مانند سلول‌های خونی آسیب‌دیده یا قدیمی را تصفیه کند. یکی از عوارض تالاسمی تخریب تعداد زیادی از گلبول‌های قرمز خون است. در نتیجه طحال بزرگ می‌شود و سخت‌تر از حالت عادی کار می‌کند. بزرگ شدن طحال کم‌خونی را تشدید می‌کند و عمر گلبول‌های قرمز تزریق شده را کاهش می‌دهد. اگر طحال بیش از حد بزرگ شود، پزشک جراحی برداشتن طحال (اسپلنکتومی) را توصیه می‌کند.
آهسته شدن رشد: کم‌خونی باعث آهسته شدن رشد کودک و تاخیر در بلوغ می‌شود.
ناراحتی‌های قلبی: ناراحتی‌های قلبی مانند نارسایی احتقانی قلب و ضربان غیرطبیعی قلب (آریتمی) نیز از عوارض تالاسمی شدید محسوب می‌شود.

تشخیص
آزمایش خون به منظور بررسی وجود هموگلوبین غیرطبیعی و ابتلا به کم‌خونی انجام می‌شود. همچنین متخصص آزمایشگاه خون را زیر میکروسکوپ بررسی و غیرطبیعی بودن شکل گلبول‌های قرمز را گزارش می‌کند. شکل غیرطبیعی گلبول‌های قرمز یکی از نشانه‌های تالاسمی است. متخصص آزمایشگاه آزمایشی به نام الکتروفورز هموگلوبین را نیز انجام می‌دهد. در این آزمایش بقیه مولکول‌ها از گلبول‌های قرمز جدا می‌شود و متخصص می‌تواند نوع غیرعادی را مشخص کند.

درمان
درمان‌های تالاسمی خفیف
نشانه‌ها و علائم تالاسمی مینور معمولاً خفیف است و گاهی هیچ گونه علائمی بروز نمی‌یابد. اگر علائم بروز یابد، باید برای درمان آنها اقدام شود، درمان ضروری انتقال خون، به ویژه پس از جراحی و پس از زایمان است. همچنین انتقال خون به مدیریت عوارض تالاسمی نیز کمک می‌کند.
اگر نوزاد با تالاسمی ماژور یا بیماری شدید HbH تالاسمی آلفا متولد شود، انتقال خون منظم برای رشد وی حیاتی خواهد بود. این گروه از کودکان نیز می‌توانند مانند دیگران یک زندگی بانشاط و فعال داشته باشند. به علاوه کودک باید برای ساخت و افزایش گلبول‌های قرمز سالم مکمل فولیک اسید مصرف کند.
درمان‌های تالاسمی متوسط تا شدید
چنانچه تالاسمی متوسط تا شدید باشد، درمان‌های زیر انجام می‌شود:
انتقال خون منظم: گونه‌های شدیدتر تالاسمی به انتقال خون منظم، احتمالاً هر چند هفته یک بار، نیاز دارد. انتقال خون به مرور باعث افزایش آهن در خون می‌شود و به قلب، کبد و دیگر اندام‌ها آسیب می‌زند. برای این که بدن بتواند این آهن اضافی را دفع کند، کودک باید داروهای خاصی را مصرف کند.
پیوند سلول‌های بنیادی: انتقال سلول‌های بنیادی یا مغز استخوان برای برخی بیماران مانند نوزادانی لازم است که از همان بدو تولد دچار تالاسمی شدید هستند. این درمان لزوم انتقال خون‌های مکرر و مصرف داروهای کنترل کننده بار اضافی آهن برای باقی عمر را از بین می‌برد. در این روش بیمار اینفیوژنی را که از سلول‌های بنیادی یک اهدا کننده سازگار معمولاً خواهر یا برادر گرفته شده، را دریافت می‌کند.