کیست تخمدان زنان، عوارض و علائم آن

کیست تخمدان یک سندروم بسیار شایع در میان خانم‌ها بوده که با افزایش روزافزون میزان دیابت و چاقی بروز آن در حال افزایش است.
به طور کلی در علم پزشکی تعریف مشخصی برای کیست وجود دارد. کیست به کیسه‌هایی اطلاق می‌شود که درونشان از مایع پر شده است. گاهی اوقات این مایع خونی یا چرکی است که شرایط بیمار را اندکی خطرناک‌تر و وخیم‌تر می‌کند. کیست‌های تخمدان نیز به همین شکل هستند. کیست‌های تخمدان اغلب در زمان تخمک‌ گذاری (infertility ) ایجاد می‌شوند.
کیست تخمدان در بعضی موارد هیچ آسیبی وارد نکرده وحتی درد خاصی برای فرد ایجاد نمی‌کنند و خود به خود ازبین می‌روند. با این وجود، اگر کیست تخمدان خیلی بزرگ باشد، می‌تواند بر تخمدان تاثیر بگذارد و دردهای شدید و غیرقابل تحملی را برای فرد ایجاد کند.
کیست تخمدان و بروز آن در زنان همیشه به صورت یکسان نیست و انواع مختلفی دارد. بعضی از آنها دارای علائم و دردهای شدید هستند و برخی دیگر هیچ گونه علائمی برای فرد، ایجاد نمی‌کنند. کیست‌های تخمدان به ۳ نوع اصلی تقسیم می‌شوند. این سه دسته شامل کیست‌های فولیکولی،کیست لوپوس و کیست‌های غیر فعال است. در ادامه به توضیح مختصری از هر یک از این موارد می‌پردازیم.

کیست‌های فولیکولی
به طور معمول، هنگامی که یک تخمک "رسیده" است و مایل به خارج شدن از فولیکول است، فولیکول باز شده و تخمک را آزاد می کند. اگر به هر دلیلی فولیکول باز نشود، کیست فولیکول برای فرد ایجاد می‌شود. این نوع کیست تخمدان، معمولا ظرف ۳ ماه (اغلب به صورت خود به خودی) از بین می‌رود.

کیست‌های لوپوس
این نوع کیست تخمدان زمانی ایجاد می‌شود که فولیکول کاملا بسته شود و در آن مایعاتی وجود داشته باشد. این نوع از کیست‌ها نیز می‌توانند در حدود ۳ ماه خود به خود از بین بروند. در اغلب موارد این کیست‌های لوپوسی برای فرد علائمی همچون خونریزی یا درد را به وجود می‌آورند.

کیست‌های غیرفعال
افرادی که مبتلا به این نوع از کیست‌های تخمدان هستند، تعداد زیادی کیست‌های کوچک، در یک یا هر دو تخمدان خود دارند. این وضعیت در اصطلاح پزشکی به نام "سندرم تخمدان پلی کیستیک" نامگذاری شده است که با توجه به شیوع زیاد آن در میان زنان در ادامه بیشتر به این مورد خواهیم پرداخت.

چه عواملی باعث ایجاد کیست تخمدان در زنان می‌شود؟
دلیل این که کیست تخمدان در برخی زنان به وجود می‌آید کاملا مشخص نیست. ولی عوامل متعددی وجود دارد، که باعث افزایش خطر کیست‌های تخمدان می‌شود. برای مثال استعمال برخی از داروها مثل کلومیفن (داروی بارداری) یا شرایط خاصی مثل دوران بارداری احتمال بروز کیست را در تخمدان ها افزایش می‌دهد. شاید بتوان گفت که عامل مهمتر، عدم تعادل هورمونی در بعضی خانم هاست. مثلا داشتن سابقه کیست تخمدان قبلی، احتمال ایجاد کیست‌های بعدی را در فرد افزایش می‌دهد. اختلالات چرخه قاعدگی، سیگار کشیدن و هیپوتیروئیدی از دیگر شرایطی هستند که تخمدان‌ها را مستعد کیستیک شدن می‌کنند.

کیست‌های تخمدان چه علائمی را در فرد ایجاد می‌کنند؟
زنانی که دارای کیست غیرفعال، هستند یعنی بیماری تخمدان پلی کیستیک دارند (PCOD) با مشکلاتی در بارداری مواجه می‌شوند و زمانی که به متخصص زنان مراجعه می‌کنند متوجه این مشکل خود می‌شوند. با درمان این مشکل، به راحتی فرد قادر به باروری خواهد شد. ولی به طور کلی، علائم زمانی خود را نشان می‌دهند که کیست تخمدان بزرگ باشد. برخی از نشانه های مشترک کیست تخمدان بزرگ ،شامل موارد زیر است:
- این افراد دائما احساس شکم نفخ می‌کنند.
- دوره‌های قاعدگی در آنها نامنظم است.
- این افراد احساس درد در استخوان لگن دارند.
- درد‌های غیرمعمول و شدید در هنگام رابطه جنسی وجود دارد.
- احساس تهوع دارند و گاها منجر به استفراغ کردن نیز می‌شود.
سَندرُم تُخمدان پُلی‌کیستیک یا نشانگان تخمدان پُرکیستی (polcystic ovary syndrome PCOS) تقریبا شایع‌ترین اختلال غدد درون ریز (آندوکرینوپاتی) در زنان محسوب می‌شود که در بیشتر مواقع علت نازایی افراد است.
این بیماری از نظر شیوع، تقریباً در ۶ تا ۱۰ درصد زنانی که در سنین باروری هستند، دیده می‌شود. علت نامگذاری این سندرم به این نام، وجود تخمدان‌های بزرگ در فرد مبتلا است که تعداد زیادی کیست کوچک درون آن‌ها قرار دارند و این کیست‌ها اغلب در لایه بیرونی هر تخمدان قرار گرفته‌اند.

علائم کیست تخمدان چیست
کیست تخمدان علائم بسیار مشخصی دارد که تقریبا در همه افراد مبتلا یکسان است. برای مثال این علائم شامل اختلالات قاعدگی می‌شود که خود را به صورت کم شدن تعداد دفعات یا حجم خونریزی قاعدگی نشان می‌دهد. پزشکان این حالت را الیگومنوره می‌نامند، علایم شایع دیگری شامل پرمویی با الگویی مردانه (هیرسوتیسم) بوده که علت آن وجود هایپر اندروژنیسم (بالا بودن هورمون‌های مردانه) در این افراد است. آکنه، ریزش مو و نازایی نیز از دیگر تظاهرات شایع کیست تخمدان در زنان هستند.

علت بروز کیست تخمدان
علت دقیق چرایی ابتلا به کیست تخمدان هنوز مشخص نشده است اما محققان بر این باورند که داشتن زمینه ارثی و خانوادگی، درجه‌های پایین التهاب، رشد غیرنرمال در دوران جنینی و دیابت، احتمال ابتلا به کیست تخمدان را افزایش می‌دهد.
حتی برخی از مطالعات نشان داده‌اند میان ابتلا به این سندروم و مقاومت به انسولین ارتباط معنی‌داری وجود دارد؛ به این معنی که این افراد، مبتلا به مقاومت به انسولین هستند. به همین دلیل هم در درمان این افراد از قرص‌های متفورمین استفاده می‌شود. در حالی که می‌دانیم کاربرد اصلی این قرص‌ها در کاهش مقاومت به انسولین در افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ است.
ممکن است خیلی از افراد مبتلا به این بیماری بوده ولی اطلاعی از آن نداشته باشند در واقع این بیماری بیشترین تظاهرات خود را در دوران نوجوانی نشان می‌دهد. تظاهرات بیماری در این دوران به صورت اختلالاتی است که در قاعدگی فرد به وجود می‌آورد. یکی دیگر از برهه‌های حساس زندگی جنسی خانم‌ها که امکان تظاهر این سندروم درآن افزایش پیدا می‌کند، دوران باروری است.

عوارض کیست تخمدان
این بیماران در معرض عوارض جدی همچون خطر ابتلا به انواع سرطان‌های دستگاه ژنیتال همچون سرطان آندومتر یا سرطان‌های پستان قرار دارند. همچنین محققان و پزشکان دریافته‌اند که اختلالات چربی خون، اختلالات قلبی عروقی و دیابت در این افراد دیده می‌شود. به‌طوری‌که PCOD خود یکی از ریسک فاکتورهای بسیار مهم و اصلی در ابتلا به دیابت محسوب می‌شود. همچنین چاقی مفرط در بین مبتلایان به این بیماری خیلی زیاد دیده می‌شود. (برخی منابع ذکر کرده‌اند که ۴۰ درصد مبتلایان به این بیماری از چاقی مفرط رنج می‌برند.)

PCOD چگونه تشخیص داده می‌شود
در ابتلا به کیست تخمدان، سطح سرمی هورمون‌های تستوسترون، انسولین، پرولاکتین، LH افزایش پیدا می‌کند.
وجود برخی شواهد در سونوگرافی تخمدان، تایید کننده‌ پلی‌کیستیک بودن تخمدان است (افزایش حجم تخمدان به بیش از ۹ میلی‌لیتر، وجود کیست‌های ۲-۸ میلی‌متری به تعداد ۱۰ یا بیشتر در هر تخمدان و تغییرات بافت رحمی از جمله این موارد هستند.)
البته لازم به ذکر است که علایم بیمار (علائم بالینی) مهم‌ترین روش در تشخیص بیماری است!
در بخش‌های قبل به شایع‌ترین علایم کیست تخمدان اشاره شد. ولی از آنجا که این علایم نقش بسیار مهمی در هدایت پزشکت برای تشخیص قطعی کیست تخمدان در شما دارد، در ادامه نوشته به تفصیل به هر یک از این موارد خواهیم پرداخت.

قاعدگی‌های نا منظم
این مشکل یکی از شایع‌ترین مشخصات کیست تخمدان است که اغلب افراد با این شکایت به متخصص غدد مراجعه می‌کنند. منظور ما از قاعدگی‌های غیر معمول و نامنظم، فاصله بیش از ۳۵ روز بین دو قاعدگی، کمتر از ۸ دوره قاعدگی در یک سال، عدم قاعدگی برای ۴ ماه یا بیشتر و وقوع قاعدگی با تأخیر یا همراه با خون‌ریزی خیلی کم یا خیلی شدید است. درواقع به چند روز جابجایی در برنامه قاعدگی برای یک دوره کوتاه یا یک یا دو ماه عدم قاعدگی، مخصوصا در اولین سال‌های شروع قاعدگی (که این مشکل را به صورت طبیعی نیز دارند) اطلاق نمی‌شود.

افزایش آندروژن‌ها یا هورمون‌های مردانه
سطوح بالای هورمون‌های مردانه (آندروژن‌ها) نیز یکی دیگر از ویژگی‌های بارز این بیماری است که خود را با بروز علایم مردانه نشان می‌دهد. ایجاد علائم ظاهری مردانه مثل رشد موهای زاید در صورت و بدن (هیرسوتیسم)، ایجاد آکنه در بزرگسالی یا آکنه‌های شدید در نوجوانی و طاسی با الگوی مردانه، برخی از آنها هستند. البته لازم به ذکر است که علائم ناشی از آندروژن بالا می‌تواند در نژادهای متفاوت با علایم متفاوتی خود را نشان دهد.

تخمدان‌های پلی کیستیک
این موضوع تنها با روش سونوگرافی مشخص می‌شود. در این حالت ممکن است تخمدان‌های بزرگ حاوی تعداد زیادی کیست کوچک را در گزارش سونوگرافی ببینیم. هرچند تنها با مشاهده وجود تخمدان‌های پلی کیستیک نمی‌توان تشخیص قطعی داد.
از دیگر نشانه‌های کیست تخمدان می‌‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- فرد به دلیل ضعف یا اختلال در تخمک‌گذاری مشکلاتی برای باردار شدن دارد و پس از گرفتن درمان‌های لازم برای این سندرم به راحتی قادر به بارداری خواهد شد.
- چاقی مفرط به معنی BMI بالای ۳۵، که هم از نظر این بیماری و هم سایر بیماری‌ها همچون بیماری‌های قلبی عروقی و دیابت یک ریسک فاکتور اصلی و مهم محسوب می‌شود.
- آکنه‌های شدید در این افراد دیده می‌شود که اغلب برای رفع مشکل خود به متخصصین پوست و مو مراجعه یا حتی از محلول‌ها یا شوینده‌های گران قیمت استفاده می‌کنند. ولی نتیجه دلخواه را کسب نمی‌کنند و جوش‌ها به قوت خود باقی می‌مانند. زیرا علت به وجود آمدن این جوش‌ها، بالا رفتن سطح آندروژن‌های خون است که با درمان PCOD این جوش‌ها نیز خود به خود بهبود پیدا می‌کنند.
- آکانتوزیس نیگریکانس به پوست تیره و ضخیم در ناحیه زیر بغل یا کشاله ران اطلاق می‌شود که گاهی ظاهری مخملی پیدا می‌کند. این مورد خود به تنهایی یکی از نشانه‌های مهم مقاومت به انسولین است و از ریسک فاکتورهای اصلی در ابتلا به دیابت و سندروم تخمدان پلی کیستیک محسوب می‌شود.
- افزایش فشار خون، افزایش قند خون یا مشکلاتی در کلسترول از دیگر نشانه ها هستند که کمتر کسی تصور می‌کند علت آنها PCOD باشد.

برای کاهش علایم بیماری، سبک زندگیتان را تغییر دهید!
سعی کنید در رژیم غذایی‌تان، کربوهیدرات‌های پیچیده را انتخاب کنید. منظور ما از کربوهیدرات‌های پیچیده، کربوهیدرات‌هایی هستند که فیبر بالایی دارند. هر چه فیبر موجود در غذا بیشتر باشد، سرعت هضم آن در دستگاه گوارشی کندتر شده و قند خون هم به آهستگی وارد خون می‌شود. کربوهیدرات‌های با فیبر بالا در غذاهایی همچون نان‌ها و غلات و ماکارونی سبوس دار، جو، برنج قهوه‌ای و حبوبات یافت می‌شوند. این افراد باید از مصرف موادغذایی که حاوی کربوهیدرات‌های ساده هستند، به شدت اجتناب کنند مثلا استفاده از نوشابه، آبمیوه‌های صنعتی، کیک، آبنبات، بستنی، کلوچه و شیرینی را محدود سازند.

ورزش کنید!
ورزش به کاهش سطح قند خون و نیز مقاومت به انسولین در این افراد تا حد بسیار زیادی کمک می‌کند. در زنان مبتلا به PCOS افزایش فعالیت روزانه و مهم‌تر و موثرتر از آن، شرکت در یک برنامه ورزشی منظم برای درمان و پیشگیری از مقاومت انسولین و نیز به منظور کاهش وزن، بسیار ضروری است. به لحاظ نوع و میزان فعالیت بدنی، ترکیب ورزش‌های هوازی و مقاومتی در این افراد توصیه می‌شود.
شکل مناسبی از ورزش که پزشکان تاکید زیادی بر آن دارند، به شکل پیاده‌روی تند است که ۵ روز در هفته و روزی نیم ساعت انجام شود.

درمان کیست تخمدان
درمان این بیماری طیف بسیار وسیعی را در بر می‌گیرد و ممکن است از فردی به فرد دیگر کاملا متفاوت باشد. بنابراین افرادی که این بیماری را دارند نباید خود را از نظر درمانی با یکدیگر مقایسه کنند.
درمان‌های رایج برای کیست تخمدان قرص‌های ضدبارداری، متفورمین و هورمون‌تراپی است. نکته‌‌ مهم این است که اگر افراد مبتلا به این بیماری هستند باید به این موضوع توجه داشته باشند که هدف اصلی پزشک در درمان آنها، برقراری نظم در جریان قاعدگی است. بنابراین این افراد باید با پزشک خود همکاری مناسب را داشته باشند و درمان‌ها و قرص‌های تجویزی را طبق دستور پزشک مصرف کنند.