شکل گیری شخصیت کودکان، پنج عامل مهم

حتی اگر دوران پیش‌نوجوانی (۸ تا ۱۲ سالگی) فرزند شما به‌خوبی در حال سپری شدن است، باید با تأثیر تفاوت‌های فردی بر دوران نوجوانی و سن بلوغ آشنا باشید. تفاوت‌های فردی در همۀ بخش‌ها و اجزای شخصیت است که ما را نسبت به دیگران منحصر‌به‌فرد می‌کند. شناخت تفاوت‌های فردی برای کشف به‌موقع اختلالات روانی و جسمی و همچنین کمک به توسعه و پیشرفت توانایی کودکان ضروری است. در این مقاله به معرفی اجمالی آزمون معروف «پنج عامل بزرگ شخصیت» (Big Five) می‌پردازیم و توصیه‌هایی دربارۀ تربیت کودکان ارائه می‌دهیم.
در روانشناسی، تفاوت‌های فردی به‌معنای تفاوت در ویژگی‌های یک فرد با دیگر افراد است، ویژگی‌هایی مانند نگرش‌ها و گرایش‌ها، ارزش‌ها، اعتماد‌ به نفس، میزان رشدِ شناختی (توسعۀ توانایی مغز کودکان در پردازش اطلاعات، یادگیری زبان، مهارت‌های ادراکی و …) و میزان سازگاری. در طول تاریخ، علوم روان‌شناختی با تمرکز بر «رفتار میانگین» (رفتار بیشتر مردم یا عرف)»، تفاوت‌های فردی را نادیده گرفته‌اند. مثلا همه می‌دانیم که نشانه‌های بلوغ در دختران (به‌طور میانگین) در حوالی ۱۰٫۵ سالگی بروز می‌کند. این اطلاعات قطعا مهم است اما در نظر گرفتنِ تفاوت‌های افراد در رسیدن به دوران بلوغ نیز اهمیت دارد. برخی دختران خیلی زود به بلوغ می‌رسند و برخی خیلی دیر! روان‌شناسان دریافته‌اند که هر دو وضعیت (بلوغ زود‌رس یا دیر‌رس) تأثیر عمیقی بر آیندۀ دختران دارند. اگر از تفاوت‌های فرد غافل شویم (و تنها بر رفتار میانگین تمرکز کنیم)، اطلاعاتی حیاتی دربارۀ رشد کودکان را نادیده گرفته‌ایم.

فرزند شما در دوران پیش‌نوجوانی کدام تفاوت‌های فردی را بروز می‌دهد؟
تفاوت‌های فردی اغلب به‌عنوان زیر‌مجموعه‌ای از حوزۀ «توسعۀ شخصیت» مورد مطالعه قرار گرفته است. روان‌شناسان داده‌های فراوانی دربارۀ تفاوت‌های شخصیتی افراد گردآوری کرده‌اند. مثلا تفاوت‌های فردی در ویژگی‌های شخصیتیِ آزمون «پنج عامل بزرگ شخصیت» (Big Five) (آزمون شخصیت شناسی معروفی که ۵ ویژگی شخصیتی اصلی را تعیین می‌کند)، اولین بار در دوران پیش‌نوجوانی ظهور می‌کنند.
در ادامه به بررسی این ۵ ویژگی شخصیتی و نقش آنها در تفاوت‌های فردی می‌پردازیم.

پنج عامل بزرگ شخصیت کدامند؟
۱. وظیفه‌شناسی
آیا فرزند شما در دوران پیش‌نوجوانی از خود مسئولیت پذیری یا سخت کوشی نشان می‌دهد؟ آیا او وقت‌شناس است یا همیشه دیر حاضر می‌شود؟ آیا او تکالیف مدرسه را بدون امر‌و‌نهی شما انجام می‌دهد؟
۲. سازگاری
آیا فرزند شما در دوران پیش‌نوجوانی روابط اجتماعی مناسبی دارد؟ آیا در کنار او بودن برای دیگران لذت‌بخش است؟ خون‌گرم و دلسوز است؟ با دیگران همکاری و یاریگری دارد؟
۳. استقبال از تجربه
آیا فرزند شما در دوران پیش‌نوجوانی خیال‌پردازی می‌کند؟ آیا خلاقیت بالایی دارد؟ آیا منعطف، کنجکاو یا ماجرا‌جو است؟ آیا فرزند شما گوش‌دادن به موسیقی جدید، آموختن چیزهای جدید، خوردن غذا‌های جدید یا رفتن به مکان‌های جدید را دوست دارد؟ آیا او از تنوع روزانه در زندگی استقبال می‌کند و در پیِ چیزهای تازه است؟
۴. روان‌رنجوری
آیا فرزند شما در دوران پیش‌نوجوانی احساساتی مانند اضطراب، خشم،‌ افسردگی و عذاب‌وجدان را به‌طور مرتب بروز می‌دهد؟ بالا‌ بودن میزان روان رنجوری به‌معنای ضعف در واکنش به استرس، ترس از تجربه یا نا‌امیدی در موقعیت‌های روزمره است. آیا فرزند شما با این مسائل درگیر است؟
۵. برون‌گرایی
آیا فرزند شما در دوران پیش‌نوجوانی از کنارِ دیگران بودن انرژی می‌گیرد؟ این ویژگی (برونگرایی) برعکس درون گرایی است که فرد با تنها‌ بودن (تنهایی) انرژی می‌گیرد.

روان‌شناسی دوران پیش‌نوجوانی چه کمکی به رشد و پیشرفت فرزند شما می‌کند؟
مطالعۀ تفاوت‌های فردی، در مجموع، هم در درک شباهت‌های افراد مفید است و هم در درک تفاوت‌های آنان. با در‌ نظر‌ گرفتن تفاوت‌‌های فردی می‌توان بهترین درک را از طیف متنوع رفتار‌های انسانی به‌‌ دست‌ آورد.
همچنین با مطالعۀ تفاوت‌های فردی می‌توان منشأ تفاوت‌های معمول را درک کرد. می‌توان فهمید با بروز کدام علائم هشدار‌دهنده باید در روند زندگی کودکان دخالت کرد. مثلا با مشاهدۀ برخی تفاوت‌های فردی می‌توان به بروز اختلالات یادگیری پی‌ برد.
در سال ۲۰۱۴ پژوهشی بر روی دو‌قلو‌های ۱۲ساله صورت پذیرفت. هدف این پژوهش کشف علل اصلی بروز تفاوت‌های فردی در انسان بود. تفاوت‌های فردی ارثی هستند یا اکتسابی؟ پژوهشگران همچنین به‌دقت برهان‌های طرفین دعوا را بررسی کردند. این پژوهش توصیه می‌کند در دوران پیش‌نوجوانی به فرزند خود اجازه دهید تا جای ممکن به تجربه کردن بپردازد. به این ترتیب، او می‌تواند تمایل درونی و میل ذاتی خود برای مهارت‌های مختلف را کشف کند.
رویکرد‌های ازپیش‌انتخاب‌شده و قالب‌های یکسانِ مدل‌های «رفتار میانگین» (عرفی) را به فرزندان خود تحمیل نکنید. [مثل اتفاقی که برای دههٔ شصتی‌ها رخ داده است.] اجازه دهید فرزند‌تان در دوران پیش‌نوجوانی، خودش تجربیات و محیط‌های موردعلاقه‌اش را انتخاب، مدیریت و خلق کند. این موضوع بدان معناست که باید هر کودکی را بر اساس شرایط خاص خودش تربیت کرد. به دنبال یافتن رویکردی شخصی‌سازی‌شده و متناسب با ویژگی‌های فرزند خود باشید. فرزند‌تان را به پیگیریِ ترجیحات و علایق خودش تشویق کنید، علایقی که بهترین تطابق را با تفاوت‌های فردی او دارند.