عادات بد کودکان، فقط اقتصاد ژتونی می طلبد!

یکی از راه های مهم برای از بین بردن عادات بد و یا ایجاد عادات جدید تمرکز بر رفتارهای مثبت کودکمان است.برای این کار روش های زیادی وجود دارد که تمرکز همه آنهابر پاداش دادن و توجه به رفتارهای مثبت کودک است. یکی از این روش ها اقتصاد ژتونی است. در این مقاله قصد دارم درباره همین موضوع صحبت کنم.

پاداش به رفتارهای مثبت کودک
تقویت مثبت
مربی حیوانات برای اینکه فیل را وادار به بلند شدن روی دو پای خود یا دلفین را وادار به پرش های زیبا بکند، رفتار و حرکات فیل یا دلفین را زیر نظر می گیرد به محض اینکه حیوان حرکت مورد نظر را به طور طبیعی انجام بدهد، به او غذا می دهد تا آن رفتار تقویت شود، این روند ادامه پیدا می کند تا جایی که حرکت مورد نظر به اندازه کافی تقویت شود، و حیوان یاد بگیرد حرکات را مطابق میل مربی انجام می دهد.
تقویت مثبت یکی از مفید ترین راه ها برای ترغیب همه انسانها به خصوص کودکان به انجام کاری است که انتظار داریم. حتی برای ایجاد عادت های جدید در خودمان لازم است لیستی از لذت های خود را یادداشت کنیم و وقتی به تعهدات خود عمل می کنیم به خودمان هدیه ای بدهیم.
وقتی میخواهیم فرزندمان را به کاری ترغیب کنیم یا عادت جدیدی را در او ایجاد کنیم و یا حتی عادت بدی را در او کاهش دهیم ، این روش میتواند بسیار کارآمد و موثر باشد.
در ابتدا باید دقیقا مشخص کنیم چه رفتار مطلوبی را میخواهیم تقویت کنیم : به عنوان مثال فرزند مان وقتی از مدرسه به خانه می آید عادت دارد لباس هایش را به این طرف و آن طرف بیندازد و ما میخواهیم این عادت غلط را در او از بین ببریم و او را ترغیب به همکاری کنیم. پس از مشخص کردن دقیق خواسته و هدف خود، از درِ احساسِ فرزند مان وارد میشویم. میتوانیم به او بگوییم: میدونم که وقتی از مدرسه میای خسته ای و حوصله نداری لباس هات رو روی چوب لباسی آویزون کنی. اصلا راحت نیست وقتی خیلی خسته و گرسنه ای بخوای به آویزون کردن لباست فکر کنی. در گام بعد، کوتاه و شفاف احساس خود را بیان میکنیم: این مسئله منو خیلی ناراحت میکنه. اصلا دوست ندارم هی راه برم و خونه رو مرتب کنم . حالا که فرزندمان دقیقا مسئله را میداند اجازه داریم به گام بعد برویم. من تصمیم گرفتم یه کاری بکنم که به تو کمک کنه بهتر بتونی این کارو انجام بدی. هر بار که لباسهات رو آویزون کنی من یک کارت به تو میدم و وقتی کارت های تو پنج تا شدن (تعداد روزهایی که در هفته به مدرسه میرود)تو میتونی یک هدیه خوب داشته باشی . و با هم در مورد آن هدیه ی خوب، تصمیم میگیریم.

ژتون
هر رفتار مطلوب فرزند ما(که قبلا دقیقا مشخص شده چه رفتاری است) یک کارت (ژتون) به دنبال دارد و فرزند ما تنها در صورت انجام دادن آن کار معین (که در این مثال آویزان کردن لباسش روی چوب لباسی است )می تواند کارت دریافت کند.
ژتون باید ملموس و عینی باشد و بلا فاصله بعد از رفتار مورد نظر ، به کودک داده شود. یادمان باشد اگر با خوردن یک کیک خامه ای بزرگ به همراه یک شام کامل، صبح روز بعد، می دیدیم آنقدر چاق شده ایم که توان حرکت نداریم مطمئنا هرگز پر خوری نمی کردیم. پس برای موثر واقع شدن این روش ، رعایت فاصله زمانی بین رفتار مطلوب و پاداش اهمیت اساسی دارد. مانند مربی حیوانات دقیقا با مشاهده رفتار توافق شده ، باید ژتون را به فرزند خود بدهیم. برچسب ها ی مختلف به شکل ستاره، رباط ، صورتک خندان، گل و … که با توجه به علاقه فرزند ما تهیه می شوند یا حتی زدن تیک یا علامت روی دیوار یا تخته میتوانند گزینه های مناسبی برای ژتون باشند. یادمان باشد ژتون تنها با نشان دادن رفتار مطلوبِ تعیین شده، قابل دریافت است.

جایزه (پاداش)
وقتی تعداد کارت ها (علامتها، تیک ها یا هر چه به عنوان ژتون در نظر گرفته ایم) به حد نصاب رسید، بلا فاصله باید جایزه و پاداش وعده داده شده را در اختیار فرزند مان قرار بدهیم .
جایزه نباید حق طبیعی کودک باشد. اگر همیشه هفته ای یک بار به پارک می رویم، یا اگر ماهی یک بار به رستوران می رویم و یا اگر فرزند مان روزی یک ساعت تلوزیون تماشا می کند، اجازه نداریم همان را به عنوان جایزه و پاداش در نظر بگیریم. جایزه باید یک وسیله مورد علاقه کودک یا انجام فعالیتی که دوست دارد باشد. شاید دیدن یک کارتون بیشتر در روزبه مدت سه روز، خرید یک اسباب بازی مورد علاقه یا با هم رفتن به کافی شاپ بتواند برای فرزند ما انگیزه کافی را ایجاد کند. من لیستی از فعالیت ها، خوراکی ها و وسایل مورد علاقه فرزندم دارم که در این گونه موارد کمک کننده خوبی است تهیه کرده ام و با آمادگی کامل وارد مذاکره با فرزندم می شوم.
لیست من
- لوگو خرید لباس ورزشی
- سی دی رفتن به استخر و خورد ذرت مکزیکی
- لباس دزدان دریایی دستکش دروازه بانی
- دایره المعارف داینا سور ها فوتبال دستی جوراب فوتبالی عروسک سگ ها ی نگهبان زانو بند فوتبال
- رفتن به رستوران
- با دوست مورد علاقه به گردش رفتن
- شب خوابیدن در اتاق مامان و بابا
- ظهرجمعه نخوابیدن
کادر: تمرین
لطفا لیستی از آنچه فکر می کنید برای فرزندتان وسوسه بر انگیز باشد و انگیزه کافی برای ایجاد عادتی جدید را ایجاد کند، بنویسید.
تعداد ژتون ها
تعداد کارت ها (ژتون ها )در ابتدا باید کم باشد ،تا زود رسیدن به جایزه، انگیزه کافی را در فرزند ما ایجاد کند. هدیه و پاداش تعیین شده ، میتواند رفتن به سینما ، دانلود یک بازی رایانه ای، اسباب بازی یا خوراکی مورد علاقه کودک یا هر چیز دیگری که شما بر سر آن توافق می کنید باشد. مهم ترین نکته د ر تعیین پاداش اینست که برای فرزند مان با ارزش و دوست داشتنی باشد و همچنین امکان تهیه آن برای ما وجود داشته باشد . مطمئنا نباید از هدیه های گران قیمت استفاده کنیم مگر آنکه شرایط خاصی وجود داشته باشد. مثلا آن هدیه برای ما بسیار ارزشمند است و ما به طور کلی تصمیم داریم آن را برایش بخریم و این شرایط بهانه ایست برای عملی کردن این تصمیم.
به علاوه قبل از آنکه ژتون های دریافت شده از جانب فرزندما ن به حد نصاب برسد پاداش باید تهیه شده باشد. یادمان باشد که فرزند ما برای رسیدن به هدیه اش به اندازه کافی تلاش کرده و صبوری به خرج داده ، صبر بیش از اندازه او را از ادامه همکاری با ما دلسرد می کند.
حتما باید هدیه را با نظر کودک انتخاب کنیم ، چون احتمال دارد هدیه ایی که ما انتخاب می کنیم برای فرزند ما جذاب و دوست داشتنی نباشد. کودکان اصلا قابل پیش بینی نیستند ، شاید برایتان اتفاق افتاده است که با ذوق و شوق و اطمینان برای فرزندتان هدیه ای را تهیه کرده باشید اما او آن را نپسندیده باشد. د ر مورد کودکان بزرگ تر برای پیشگیری از بروز بحث می توانیم در حین مذاکره، سقف تعیین کنیم. مثلا هدیه ای را انتخاب می کنیم که ارزشش حداکثر سی هزار تومان باشه .
هنگامی که برای تقویت یک رفتار از این روش استفاده می کنیم، باید تا مدتی که انجام دادن رفتار مورد نظر برای فرزندمان راحت شود، استفاده از پاداش (یا به عبارتی انگیزه واقعی یا تقویت کننده مثبت ) را ادامه دهیم.
روند اعطای کارت هدیه (ژتون) ادامه پیدا می کند اما با یک تفاوت کوچک ، آن هم اینکه به مرور زمان تعداد ژتون ها برای رسیدن به پاداش بیشتر می شود. یعنی تعداد کارت ها را افزایش میدهیم و باز هم مثل قبل با فرزند مان بر سر یک پاداش معین توافق می کنیم. وقتی با هم فکری فرزندمان بر سر جایزه ای توافق می کنیم ، تا جای ممکن آن جایزه را تغییر نمی دهیم. در صورتی که نظر کودکمان تغییر کرد می توانیم بگوییم فکر خیلی خوبیه . حتما یادداشت می کنم . برای دور جدید کارت ها، این هدیه رو به عنوان جایزه برات تهیه کنیم. اما اگر این کار فرزندمان را عصبانی یا ناراحت می کند ، می توانیم بر سر جایزه ای جدید توافق کنیم. یادمان باشد هدف ما ایجاد انگیزه برای تقویت یک رفتار مطلوب، در فرزندمان است پس تا حد امکان بحث های بیهوده را کنار گذاشته و اجازه دهیم گاهی او برنده بحث باشد.
گاهی می توانیم به فرزندمان تقلب برسانیم و بگوییم فقط یه کارت دیگه مونده تا به هدیت برسی و به تلاش او سرعت بیشتری ببخشیم.
این روند تا زمانیکه فرزند مان مهارت کافی در انجام آن عادت مورد نظر پیدا کند ادامه پیدا میکند. بعد از ایجاد عادت جدید پاداش و تشویق را کنار نمی گذاریم بلکه گاهی به او هدیه ای کوچک و غیر منتظره مثل بستنی میدهیم و میگوییم : این بستنی به خاطر اینه که تو وقتی از مدرسه میای وسایلت را سر جای خودشون میگذاری و یا حتی گاهی از تشویق های کلامی استفاده میکنیم و در حالیکه می دانیم فرزندمان صدای ما را می شنود به دیگران مثل مادر بزرگش می گوییم : مامان امیرحسین وقتی از مدرسه میاد لباس هاش رو روی چوب لباسی آویزون می کنه . خدا رو شکر من سر ریخت و پاش و نظافت اصلا با امیرحسین مسئله ای ندارم .
یا نمیدونی چه کمک بزرگی به من میکنی که وسایلت رو وقتی از مدرسه میای سر جای خودشون می گذاری.
رام کنندگان حیوانات کاملا می دانند که حیوان، به زودی، تا پاداش نگیرد، رفتار مورد نظر را انجام نمی دهد خصوصا اگر سیر باشد اصلا به پاداش توجهی نمی کند. همه ما اینگونه هستیم، اگر برای انجام کاری مدام یک پاداش تکراری دریافت کنیم، جذابیت پاداش برای ما از بین می رود و به امری کاملا کسل کننده تبدیل می شود. فرض کنید هر روز قرار باشد غذای مورد علاقه تان را بخورید، مطمئنا خیلی زود زده می شوید و اصلا تمایلی به خوردن آن غذا نخواهید داشت. به همین دلیل بعد از آنکه رفتاری تثبیت شد، و احساس کردیم فرزندمان رفتار مورد نظر را راحت و بی دردسر آن انجام می دهد مثلا بعد از حدود یک ماه ، باید از پاداش های متغیر استفاده کنیم. به این ترتیب پایدار شدن عادت مورد نظر را تضمین می کنیم. یعنی بعد از این مرحله پاداش منظم را قطع می کنیم، و گاه به گاه به فرزندمان پاداش غیرمنتظره می دهیم. پاداش متغیر یکی از نیرومند ترین روش های شرطی کردن در دنیاست. پس بعد از مدتی فرزند خود را به طور ناگهانی به یک تعریف و تمجید هدفمند، یا یک هدیه جذاب دعوت کنید و با این روش ثبات عادات صحیح را در او تضمین کنید.
مطمئنا ایجاد عادت جدید و یا از بین بردن عادات غلط ساده نیست و در عمل زمان بر است . گاهی حتی لازم است این موضوع را با فرزند مان در میان گذاشته و بگوییم :
- از شر عادت خلاص شدن کار ساده ای نیست. خوشبختانه تحقیقات نشون میده بچه ها توی از بین بردن عادت های بد یا ایجاد عادت های درست خیلی بهتر و سریع تر از بزرگتر ها عمل می کنن. هر وقت به کمک نیاز داشته باشی میتونی روی کمک من حساب کنی. شاید گرفتن هدیه این مسیر رو برات راحت تر کنه.
- مطمئنا بعد از به پایان رسیدن پاداش ها ی منظم فرزند ما تمایلی به ادامه همکاری ندارد چون دلیل و انگیزه اصلی از میان رفته است .به همین دلیل پاداش جدیدی برای رفتار جدیدی در نظر می گیریم.

خلاصه
- رفتار مطلوب باید دقیقا مشخص باشد.
- پاداش باید مشخص بوده و با توافق دو طرف تعیین شود.
- تعداد ژتون ها برای دریافت هدیه و پاداش کاملا معلوم باشد
- شرایط دریافت ژتون شفاف و روشن باشد.
- تعداد ژتون ها باید به مرور زمان و نا محسوس افزایش پیدا کند.
- تا ایجاد مهارت کافی در کودک، اعطای ژتون ادامه خواهد داشت.
- بعد از قطع ژتون ها ، هر از گاهی با یک تعریف به جا یا هدیه جذاب فرزند خود را غافل گیر کنید
- بعد از تثبیت یک رفتار ، یک هدیه جدید برای یک رفتار جدید

سوالات متداول
اگر فرزند مان بعد از قطع پاداش حاظر به ادامه همکاری نشد چه کنیم؟
اگر کودک به اندازه کافی مهارت و عادت در انجام رفتار مورد نظر را پیدا کرده باشد میتوانیم با تغییر جهت در فکر او، ذهن او را روی موضوع دیگری متمرکز کنیم و بگوییم توی این کار مهارت کافی پیدا کردی و به نظرم خیلی خوب از پسش بر میای . نظرت چیه یک رفتار دیگه رو بررسی کنیم و برای اون یه پاداش خوب در نظر بگیریم.