اضطراب جدایی در کودکان، وقتی پیش دبستانی هستند

گاهی نگرانی و اضطراب جدایی در بچه‌ها آنقدر شدت می‌گیرد که منجر به بروز یک اختلال می‌شود؛ اختلالی که به اضطراب جدایی مشهور است و تا به حال خیلی از والدین را درگیر کرده است. با این وصف اگر کودک شما در آستانه رفتن به پیش دبستانی است و علائمی از این دست را نشان می‌دهد باید خودتان را برای حل این مشکل آماده کنید. در همین راستا مهدی میری، مشاور آموزش و پرورش و مدرس آموزش خانواده (کارشناس ارشد مشاوره و راهنمایی) درباره اختلال اضطراب جدایی، راهکارها و درمان آن توضیحات کاملی ارائه می‌دهد.

اختلال اضطراب جدایی چیست؟
مهدی میری با دسته بندی اضطراب جدایی اینطور توضیح می‌دهد: "ما دو نوع اضطراب جدایی داریم؛ یکی اضطراب جدایی طبیعی است که معمولا در بچه‌های ۶ تا ۱۸ ماه دیده می‌شود. این نوع از اضطراب جدایی یک امر کاملا طبیعی است و معمولا از ۲۴ ماهگی آرام آرام در یک بچه سالم از بین می‌رود. یک اضطراب جدایی هم داریم که پیش از دبستان شروع می‌شود که ما این مسئله را اختلال اضطراب جدایی می‌نامیم. مورد اول که بین بچه‌های ۶ تا ۱۸ ماه شایع است اختلال نیست بلکه یک اضطراب طبیعی بین آنهاست بنابراین اضطراب جدایی طبیعی نامیده می‌شود و چون کلمه طبیعی به کار می‌رود دیگر اختلال نیست اما بروز این مشکل بین بچه‌های پیش دبستانی با عنوان اختلال شناخته می‌شود. این اختلال قبل از پیش دبستانی شروع می‌شود و معمولا می‌توان این اختلال را در بزرگسالان هم دید؛‌ یعنی اینطور نیست که فقط در بچه‌ها باشد اما مسئله این است که شروعش در دوره پیش دبستانی رخ می‌دهد و برای همین والدین باید به این موضوع توجه ویژه‌ای داشته باشند."

فقط 20 درصد بچه‌ها اضطراب جدایی دارند
همه پدر و مادرها نباید نگران بروز این اختلال در فرزندان خود باشند چون بنا به گفته این کارشناس آموزش خانواده اختلال اضطراب جدایی در همه بچه‌ها اتفاق نمی‌افتد. در این مورد آمارهای مختلفی وجود دارد اما به طور میانگین این اختلال در تقریبا حدود ۲۰ درصد بچه‌ها بروز می‌کند.

دلایل بروز اختلال اضطراب جدایی از کجا می‌آیند؟
مهدی میری، کارشناس آموزش و پرورش می‌گوید: "تحقیقاتی که در این زمینه انجام شده نشان می‌دهد که بخش زیادی از دلایل بروز اختلال اضطراب جدایی در بچه‌های دوره پیش دبستانی بابت وابستگی زیادی هست که در خانه و خانواده آنها وجود دارد. قسمت دوم ممکن است تحت تاثیر عواملی مانند مرگ والدین باشد؛‌ به این ترتیب که کودک در سال‌های گذشته و در سن کمتر یکی از والدینش را از دست داده و حالا نگران از دست دادن والد دیگر است. در عین حال ممکن است این اختلال به دلیل بیماری احتمالی که یک کودک به آن مبتلا باشد نیز رخ بدهد. یا مشکلی مانند اینکه اتفاق بدی در ذهنش مانده مثلا یک تصادفی را مشاهده کرده و این موضوع را به یاد دارد. البته عوامل وراثتی هم در بروز این اختلال نقش دارند. در واقع در این مشکل ژنتیک هم تاثیر گذار است. همچنین جنسیت هم در اختلال اضطراب جدایی موثر است به طوریکه این اختلال بین دخترها بیشتر از پسرهاست."

راهکارهای حل اختلال اضطراب جدایی
مهدی میری درباره راهکارهای کوتاه مدت حل این مشکل اینطور توضیح می‌دهد: "حل این اختلال ممکن است با راهکارهای کوتاه مدت جواب بدهد که معمولا به همین دلیل توصیه می‌شود از قبل مشاوران آموزش‌هایی را در این رابطه به اولیا بچه‌ها ارائه بدهند. در حقیقت اگر پدر و مادر کودکی که قرار است وارد پیش دبستانی شود احساس می‌کنند که فرزندشان ممکن است با اختلال اضطراب جدایی مواجه شود بهتر است از قبل یک سری آموزش‌هایی را ببینند تا بتوانند این راهکارها را به کودک خود منتقل کنند. از جمله این راهکارها می‌تواند آموزش مهارت‌های کنار آمدن باشد چون معمولا یکی از دلایل اختلال فوق این است که بچه‌ها مشکل ناسازگاری دارند؛‌ بنابراین اگر ما از قبل بتوانیم به بچه‌ها مهارت‌های زندگی و مهارت‌های سازگاری را یاد بدهیم به آنها در مسیر غلبه به این مشکل و چه بسا پیشگیری کمک کرده‌ایم."
میری، کارشناس آموزش و پرورش توضیحاتش را با یک راهکار کوتاه مدت دیگر تکمیل می‌کند: "یکی دیگر از راهکارهای کوتاه مدت این است که قبل از شروع رسمی مدارس کودک مبتلا به اختلال را کم کم به مدرسه ببریم تا با محیط آشنا شود، کلاس‌ها را ببیند و به فضای مدرسه عادت کند. در واقع اینها یک سری راه‌های پیشگیرانه محسوب می‌شود. چون اگر والدینی احساس کنند فرزندشان درگیر این اختلال است و برنامه‌های پیشگیرانه را انجام دهند قطعا دیگر مراجعه به روانشناس کودک نیاز نیست."
اتاق کودک را برای مبارزه با اختلال آماده کنید
بنا به گفته این کارشناس آموزش خانواده یکی دیگر از راه‌های پیشگیرانه این است که والدین قبل از شروع مدرسه بخشی از اسباب‌بازی‌های کودک را جمع کنند، یک میز تحریر در اتاقش بگذارند یا یک کتابخانه کوچک برایش تهیه کنند تا کم‌ کم حال و هوای بازی را به سمت حال و هوای درس و مسئولیت پذیری سوق بدهند.
وقتی اختلال اضطراب جدایی به درمان نیاز دارد
میری همچنین از راهکارهای درمانی این اختلال می‌گوید: "در حقیقت ما در مواجهه با کودکانی که دچار اختلال اضطراب جدایی هستند یک سری روش‌های پیشگیرانه داریم و یک سری راهکارهای درمانی. برای درمان یکی از اولین راه‌ها مراجعه مستقیم به روانشناس کودک است. یعنی اگر والدینی می‌بینند که فرزندشان به پیش دبستانی رفته و این اختلال در او بروز کرده و حاد شده سریع به روانشناس کودک مراجعه کنند. در این مرحله روانشناس بررسی می‌کند که چه عواملی موجب ایجاد این مشکل شده‌اند. چون این عوامل در بچه‌های مختلف متفاوت است. مثلا ممکن است در یک کودک اختلال اضطراب جدایی، ترس از خود مدرسه به واسطه درک غلط از محیط باشد هر چند در حال حاضر این مسئله کمتر شده اما در قدیم مثلا می‌گفتند اگر در مدرسه درس نخوانید تنبیه می‌شوید! البته این وضعیت در شرایط فعلی وجود ندارد. اما به طوری کلی تصویرهای غلطی که در ذهن یک بچه شکل می‌گیرد می‌تواند علت بروز این اختلال باشد. ما اصطلاحا به چنین شرایطی می‌گوییم شناخت‌های ناسازگار؛ در این حالت روانشناس باید ابتدا علت را پیدا کند تا بتواند روی این موضوع کار کند. از طرف دیگر امکان دارد دلیل بروز اختلال در کودک دیگری اختلافات خانوادگی باشد؛ در اینصورت نیاز هست که روانشناس از روش خانواده درمانی استفاده کند. همچنین گاهی ممکن است در برخی از بچه‌ها اختلال اضطراب جدایی به این موضوع برگردد که او مهارت‌های دوست‌یابی را بلد نیست. بنابراین با آموزش این مهارت‌ها که با استفاده از بازی درمانی انجام می‌شود می‌توان این مشکل را حل کرد. در همین راستا ما چهار نوع درمان داریم؛ درمان شناختی رفتاری، درمان خانوادگی، بازی درمانی و در نهایت در موارد خیلی حاد دارو درمانی."
اشتباه والدین؛‌ انتقال ترس به بچه‌ها
بهتر است به عنوان والدین ترس‌ها و نگرانی‌هایتان را از ورود کودک خود به پیش دبستانی دقیقا جلوی او ابراز نکنید چون تبعاتش قطعا دامنگیر خودتان می‌شود مهدی میری در این مورد می‌گوید: "یکی از اشتباهاتی که خانواده‌ها انجام می‌دهند این است که اضطراب خودشان را ناخودآگاه به بچه منتقل می‌کنند. اشتباه دیگر خانواده‌ها این است که به بچه‌ها این اجازه را نمی‌دهند که ترسشان را بیان کنند. در حالیکه باید بگذارند اگر فرزندشان در این مورد ترسی یا نگرانی دارد آن را کاملا ابراز کند. خانواده‌ها باید بدانند که بیان کردن ترس و نگرانی توسط بچه‌ها یک نکته بسیار حساس است. خانواده‌ها اما معمولا از روی حس دلسوزی می‌گویند "نه اینکه ترس ندارد؛ برای چه می‌ترسی؟" این روش اشتباه است. ما باید اجازه بدهیم کودک خیلی راحت ترسش را ابراز کند. ما باید با بچه همدلی داشته باشیم؛ باید برایش گوش شنوایی باشیم. نباید ترس بچه را عادی سازی کنیم. در وهله اول اجازه بدهیم ترسش را بیان کند و بعد اگر دیدیدم این ترس واقعی است سعی کنیم او را با آن مواجه کنیم."
بچه‌ها را با ترس‌هایشان از مدرسه روبه‌رو کنید
روبه‌رو شدن با موضوعی که فرزند شما را می‌ترساند؛ البته از راه درستش و مطمئن شدن از اینکه خطری در کار نیست می‌تواند آبی روی آتش اختلال اضطراب جدایی برای فرزند شما باشد. مهدی میری از این مواجهه می‌گوید: "مثلا فرض کنیم بچه می‌گوید همکلاسی‌ام مرا می‌زند یا معلمم بد اخلاق است؛ در این صورت سعی کنیم بچه‌ را با همکلاسی و یا معلم مواجه کنیم که ببیند هیچ اتفاقی نمی‌افتد. در حقیقت باید تلاش کنیم ترس بچه را به شکل طبیعی از بین ببریم نه با امر و نهی کردن یا نصیحت کردن و چه بسا سراغ روش‌های سنتی رفتن؛ چون این چیزها کودک پیش‌ دبستانی را بیشتر اذیت می‌کند."
نمایشنامه بنویسید و خانوادگی اجرایش کنید
میری از یک راهکار ساده و کاربردی برای ارتقا مهارت برقراری ارتباط برای کودکان اینطور می‌گوید: "یک راهکار دیگر این است که با استفاده از بازی و نمایش که در واقع همان بازی درمانی است مبتوانیم مهارت‌های ارتباطی با اطرافیان را به بچه‌ها یاد بدهیم چون بخشی از اختلال اضطراب جدایی برمی‌گردد به اینکه بچه‌ها شاید نتوانند در مدرسه با دوستان جدید خود ارتباط برقرار کنند. برای همین بهتر است در خانه این تمرین را در قالب بازی و نمایش انجام بدهیم تا بچه‌ها یاد بگیرند این ارتباط را برقرار کنند؛ مثلا خوراکی‌هایشان را با دوستانشان شریک شوند و یاد بگیرند یک رابطه سالم را با همکلاسی‌هایشان برقرار کنند."
یک نسخه برای همه جواب نمی‌دهد
اگر راهکاری مانند گذاشتن یک عکس خانوادگی در کیف کودک پیش دبستانی برای مواقعی که دلتنگی و اضطراب آزارش می‌دهد برای فرزند دوست شما جواب داده لزوما قرار نیست روی فرزند شما هم جواب بدهد. به همین دلیل است که نباید برای همه بچه‌های مبتلا به این اختلال از یک دستور واحد پیروی کرد. کارشناس آموزش و پرورش دراین مورد می‌گوید: "راهکارهایی مثل عکس دادن به بچه روش‌هایی نیست که در قالب یک نسخه واحد بخواهیم به همه توصیه کنیم. این راهکارها ممکن است درباره بعضی از بچه‌ها جواب بدهد و در مورد برخی دیگر نتیجه معکوس داشته باشد. در واقع ما باید به هر کسی نسخه مخصوص خودش را بدهیم. بنابراین نمی‌توانیم نکات انفرادی و خاص را به همه توصیه کنیم."
اهمیت خواب کامل را دست کم نگیرید
وقتی بچه‌ها کم می‌خوابند طبیعیست که در مدرسه تمرکز کافی ندارند، همین مشکل ممکن است باعث شود نتوانند خودشان را با مدرسه وفق بدهند. بنابراین به خواب کافی و راحت بچه‌ها اهمیت ویژه‌ای بدهید.

چه زمانی به روانشناس کودک مراجعه کنیم؟
کارشناس آموزش خانواده عقیده دارد در کوتاه مدت بهترین راه این است که ما بچه را حتی در صورتی که گریه می‌کرد هم به مدرسه ببریم؛ نباید دانش‌آموز را از بقیه جدا کنیم و وقتی می‌گوید من نمی‌روم ما هم به عنوان والدین بپذیریم که نرود. باید بچه را به مدرسه ببریم و حتی اگر لازم باشد خودمان هم به عنوان پدر و مادر حضور داشته باشیم. کودک باید کم ‌کم با محیط مدرسه و کلاس درس مواجه شود و در کنارش مهارت‌ها را هم به بچه یاد بدهیم. به طور کلی اگر در مسئله اختلال اضطراب جدایی از اول روی روش‌های پیشگیرانه کار کنیم کار اصلا به مراجعه به روانشناس و درمان و دارو نمی‌کشد. اما نکته بسیار مهم این است که اگر اختلال اضطراب جدایی کودک پیش دبستانی بیشتر از چهار هفته طول کشید آنوقت باید برای حل مشکل به روانشناس مراجعه کرد."