تسکین درد در زایمان، راهکار دارویی و غیر دارویی

یکی از شدیدترین دردهایی که انسان ها همواره با آن روبرو بوده اند درد زایمان است که اغلب خانم ها برای رهایی از این درد، سزارین انتخابی را جایگزین زایمان طبیعی می کنند در حالی که فقط ۱۵ درصد از زایمان ها نیاز به سزارین دارد و آن هم فقط در مواردی که سلامت مادر یا جنین یا هر دو در معرض خطر است به عنوان روش نجات بخش استفاده می شود. با توجه به کاهش بیش از حد زایمان طبیعی در بین زنان جوان و ترس و دلهره آنان از روش طبیعی بر آن شدیم تا راه های زایمان طبیعی و بدون درد را در کشور ترویج کنیم.

در ایران در سال ۷۹ حدود ۳۵ درصد از کل زایمان ها به روش سزارین بود. در سال های بعد این رقم سیر صعودی پیدا کرد و در سال ۸۲ آمار سزارین در بیمارستان های دولتی دانشگاهی ۲۹ درصد، در بیمارستان های دولتی غیر دانشگاهی ۴۴ درصد و بیمارستان های خصوصی ۸۸ درصد شد. ۶۰ درصد زایمان های زنان ایرانی سزارین است. متاسفانه عمل های سزارین در برخی بیمارستان های خصوصی به ۱۰۰ درصد رسیده است. امروزه در اروپا حدود ۸۰ درصد و در آمریکا ۵۰ درصد زنان درخواست بی دردی حین زایمان را دارند اما در ایران چون خانم ها از این موضوع بی اطلاع هستند رو به سزارین می آورند. درد زایمان دردی جسمانی است که فرایند فیزیولوژیک به حساب می آید.

این درد یکی از شدیدترین دردها است که مهم ترین و شایع ترین درد در سطح جامعه تلقی می شود تا حدی که شدت درد های دیگر با آن مقایسه می شوند و در بسیاری مواقع شدت و وخامت دردهای جسمی با این ضرب المثل "که مثل درد زایمان است" بیان می شود. در اغلب کشورهای پیشرفته امریکایی و اروپایی بیش از ۳دهه است که به دلیل خطر بی هوشی، جراحی و عوارض عمل سزارین، روش زایمان بدون درد متداول شده است. به طور کلی سزارین که در واقع درمانی برای زایمان های مشکل و خطرآفرین محسوب می شود. از سوی دیگر پزشکان معتقدند سزارین تنها در موارد عدم امکان انجام زایمان طبیعی یا مواردی که سلامت و زندگی مادر، جنین و یا هر دوی آنها در خطر است، به عنوان روش زایمان نجات بخش است. سزارین عوارضی دارد که زایمان طبیعی ندارد. از آن جمله عفونت لگنی پس از سزارین تقریبا ۳۰ برابر بیش از زایمان طبیعی است و شخصی که یک بار سزارین شده باشد، به احتمال زیاد دیگر قادر به زایمان طبیعی نخواهد بود و باید عمل جراحی مجددی را متحمل شود.

به همه اینها باید هزینه های سنگین سزارین را نیز اضافه کرد. کنترل درد چه در اعمال جراحی و پس از آن و چه در بیماری های مزمن به عهده متخصص بیهوشی است. امروزه "درمانگاه های درد" در نقاط مختلف دنیا و نیز در کشور ما راه اندازی شده و متخصصان بیهوشی با به کارگیری جدیدترین روش ها و با کمترین عارضه دردهای حاد و مزمن را تسکین می دهند. حتی کار به جائی رسیده که دردآورترین پدیده فیزیولوژیک یعنی "زایمان" نیز "بی درد" اجرا می شود و این مهم به عهده متخصصان بیهوشی است. بسیاری از خانم هائی که تقاضای جراحی سزارین برای به دنیا آوردن فرزند خود دارند یکی از دلایل مهم ایشان ترس از درد زایمان است و معتقد هستند که چرا باید درد زایمان را با وجود روشی مثل سزارین که بدون درد است تحمل کنند. بیش از ۱۵۰ سال است که زایمان بدون درد یا کم درد در دنیا شروع شده است و بیش از ۱۵۰ روش در این زمینه شناخته شده است.که آنها را به دو دسته کلی دارویی و غیردارویی تقسیم می کنیم.

روش های کاهش درد غیردارویی
۱) تمرین های کششی، ماساژ، تن آرامی و مهارت های تنفسی; مجموعه این مهارت ها، طی دوران بارداری (که ۹ الی ۱۲ جلسه است) به مادر و همراه وی آموزش داده می شود. مادر باردار چگونگی تسلط بر درد زایمان و کاهش ترس و اضطراب را میآموزد و این تکنیک ها را طی زایمان به کمک همراه و عامل زایمان به کار می برد. زنانی که از این شیوه استفاده کرده اند، لحظات تولد نوزاد و روند زایمان را به عنوان بهترین و خوشایندترین پدیده زندگی خود یاد کرده اند.

۲) قرار گرفتن در وضعیت های مختلف هنگام درد; در این روش مادر، در اتاق زایمان در وضعیت های دلخواه خود قرار می گیرد و به هیچ عنوان مجبور به خوابیدن و نشستن نمی شود. کاملا آزاد است تا در هر حالتی که احساس راحتی بیشتر می کند، قرار گیرد، به طوری که حتی می تواند به همراه یا همسر خود تکیه کند، راه برود و از بالش ها یا توپ زایمان استفاده کند.

۳) لمس، ماساژ و انرژی درمانی; این روش ها بر نوازش اطمینان بخش و دوستانه قسمت های مختلف بدن یا ماساژ نواحی دست، کمر و باسن توسط همراه استوار است که می تواند تاثیر بسزایی در کاهش درد و ایجاد آرامش برای مادر داشته باشد. مادر احساس تعلق خاطر و وابستگی عاطفی بیشتری به همسر و خانواده خود خواهد داشت، ضمن اینکه دردهای وی به نحو چشمگیری کاهش پیدا می کند.

۴) تحریک الکتریکی اعصاب از راه پوست; در این روش یک دستگاه الکتریکی مخصوص که روی کمر نصب می شود با فرستادن امواج هنگام انقباض، موجب کاهش درد می شود.

۵) آروماتراپی; روغن های خوشبو مانند عصاره گل سرخ، بابونه، پونه و… که همراه با ماساژ استفاده می شوند آرامش بخش هستند.

۶) موسیقی; شنیدن موسیقی یا اصوات مورد علاقه مادر می تواند سبب کاهش درد و اضطراب شود. در این روش مادر می تواند از واکمن مخصوص خود به همراه موزیک مورد علاقه اش استفاده کند. برخی مادران از گوش دادن به صدای اذان یا صوت قرآن لذت می برند.

۷) هیپنوتیزم (خواب مصنوعی); حالتی است که در آن خودآگاهی فرد تغییر پیدا می کند و با تلقین پذیری، درد زایمان کم می شود که البته باید توسط فرد ماهری انجام شود.

۸) بیوفیدبک; براساس این روش مادر با آموزش در مورد فیزیولوژی بدن خود و تمرکز بر آن طی زایمان، می تواند به خود کمک کند تا درد کمتری احساس کند که روش بسیار موثری است.

۹) سرما و گرما درمانی; استفاده از کیسه آب گرم، حوله، پارچه گرم یا سرمادرمانی همگی در کاهش درد از جمله درد زایمان موثرند.

۱۰) زایمان در آب; در این روش مادر طی دردهای زایمانی در وان مخصوص که در اتاق زایمان تعبیه شده است قرار می گیرد و تولد نوزاد با نظارت و سرپرستی ماما در آب انجام می شود.

روش های دارویی
روش های دارویی با تزریق یا استنشاق داروهای مسکن انجام می شود. بی حسی نخاعی یا اپیدورال; در این روش داروی بی حسی در فضای ستون فقرات و در اطراف یا داخل نخاع تزریق می شود. مادر، درد را احساس نمی کند ولی بیدار و هوشیار است. این روش در اغلب کشورهای جهان طرفداران بسیاری دارد و دارای عوارضی نظیر سردرد، کمردرد و افت فشار خون است. لازمه کاربرد این روش مراقبت دقیق مامایی است. استنشاق داروی بی دردی یا انتونکس; داروی بی دردی استنشاقی در کپسول های قابل حمل تعبیه شده و مادر هنگام انقباض های دردناک رحمی با هدایت عامل زایمان، توسط ماسکی که روی بینی و دهان وی قرار می گیرد، گاز بی حسی را تنفس می کند که تاثیر مناسبی در تسکین درد هنگام زایمان دارد و به راحتی قابل استفاده است.

چگونگی تنفس هنگام درد، توسط ماما به مادر آموزش داده می شود. در این روش حضور مداوم عامل زایمان بر بالین مادر ضروری است. تزریق داروهای مسکن و مخدر;در این شیوه داروهای بی دردی در رگ یا عضله مادر تزریق می شود که تا حدود زیادی سبب کاهش درد و کوتاه شدن زمان زایمان می شود و در برخی موارد ممکن است باعث عوارضی برای نوزاد شود. زایمان سزارین; شاید یکی از بدترین روش های فرار از درد زایمان، انجام سزارین است. در این روش گرچه مادر هنگام تولد نوزاد در بیهوشی کامل است و دردی احساس نمی کند ولی پس از عمل سزارین نه تنها درد ناشی از برش جراحی مادر را رنج می دهد بلکه سبب بروز عوارض متعددی نظیر عفونت، افزایش حجم خونریزی، طولانی شدن دوره بستری، اختلال در تغذیه نوزاد با شیر مادر، افزایش مشکلات دوره نوزادی و حتی مرگ و میر مادر و نوزاد می شود.

بنابراین هیچ مادر عاقل و آگاهی، به دلیل ترس از درد زایمان تقاضای زایمان به روش جراحی یا سزارین را نمی کند، چرا که می داند سزارین می تواند عوارض بسیاری را برای وی و نوزاد ایجاد کند، مگر اینکه گروه پزشکی در هنگام زایمان، با مشکلی مواجه شوند که استفاده از جراحی در زایمان ضرورت پیدا کند. این مشکلات تنها در ۱۰ الی ۱۵ درصد بارداری ها، ممکن است اتفاق بیفتد و ۸۵ درصد مادران می توانند با تسلط و اطمینان کامل نوزاد خود را به صورت طبیعی به دنیا بیاورند. خوشبختانه در بسیاری از مراکز درمانی کشور، زایمان بی درد دارویی نظیر بی حسی نخاعی یا بی حسی استنشاقی انجام می شود.