محدودیت رشد داخل رحمی IUGR چیست؟ دلایل، راه‌های پیشگیری و درمان آن

محدودیت رشد داخل رحمی (IUGR) و انواع آن

محدودیت رشد داخل رحمی در جنین (Intrauterine Growth Restriction  یا IUGR) زمانی اتفاق می‌افتد که جنین نسبت به سن بارداری (تعداد هفته‌های بارداری) کوچکتر از حد انتظار باشد. این وضعیت به این معناست که جنین در رحم با سرعت مورد انتظار رشد نمی‌کند. انواع محدودیت رشد داخل رحمی عبارتند از:

• IUGR متقارن (symmetrical IUGR): در این حالت، تمام اندام‌های بدن نوزاد به‌طور یکنواخت کوچک‌تر از حد طبیعی هستند.
• IUGR نامتقارن (asymmetrical IUGR): در این حالت، سر و مغز نوزاد اندازه‌ای طبیعی دارند، اما سایر بخش‌های بدن او کوچک‌تر از حد انتظار هستند.

تعریف و تفاوت با SGA

محدودیت رشد داخل رحمی در دوران بارداری به وضعیتی گفته می‌شود که در آن جنین کمتر از حد انتظار رشد می‌کند. این کاهش رشد معمولاً به دلیل یک مشکل زمینه‌ای مانند اختلال در عملکرد جفت یا شرایط پزشکی خاص در مادر یا جنین رخ می‌دهد. در مقابل، اصطلاح SGA  (کوچک‌تر از سن حاملگی) به نوزادانی اطلاق می‌شود که وزن یا قد آن‌ها در زمان تولد، کمتر از صدک دوم نمودار رشد است.

گرچه این دو واژه گاهی به جای یکدیگر استفاده می‌شوند اما دانستن تفاوت IUGR و SGA بسیار مهم است: IUGR نشان‌دهنده یک فرایند کاهش رشد در رحم است، در حالی که SGA فقط به اندازه نهایی نوزاد در هنگام تولد اشاره دارد. بنابراین، ممکن است نوزادی در طول بارداری رشد طبیعی داشته اما به‌طور طبیعی کوچک باشد و به عنوان SGA طبقه‌بندی شود. برعکس، نوزادی ممکن است در رحم دچار IUGR بوده باشد ولی در نهایت با وزنی در محدوده طبیعی به دنیا بیاید. درک این تفاوت برای پزشکان اهمیت دارد، زیرا می‌تواند به تشخیص دقیق‌تر علت مشکلات رشدی در آینده کودک کمک کند.

آیا IUGR بارداری پرخطر محسوب می‌شود؟

پزشک شما ممکن است بسته به علت محدودیت رشد، بارداری‌تان را به عنوان بارداری پرخطر شناسایی کند. با این حال، بیشتر جنین‌هایی که مبتلا به IUGR تشخیص داده می‌شوند، سالم هستند و تنها به پایش و مراقبت‌های بیشتر در طول بارداری نیاز دارند.

دلایل محدودیت رشد جنین در رحم

چه زمانی محدودیت رشد داخل رحمی اتفاق می‌افتد؟ دلایل متعددی برای محدودیت رشد جنین وجود دارد. در برخی موارد، این وضعیت به دلیل مشکلی در جفت یا بند ناف ایجاد می‌شود. این اندام‌ها مسئول رساندن مواد مغذی، اکسیژن و خون به جنین هستند. بدون دریافت مقدار کافی تغذیه، جنین ممکن است کوچک‌تر از حد طبیعی باشد. دلایل محدودیت رشد جنین در رحم به شرح زیر است:

• دوقلو یا سه قلو باردار باشید.
• قبلاً نوزادی با محدودیت رشد داخل رحمی (IUGR) داشته‌اید.
• فشار خون بالا، بیماری قلبی یا کم‌خونی دارید.
• سیگار می‌کشید، الکل مصرف می‌کنید یا از مواد مخدر استفاده می‌کنید.
• به بیماری خودایمنی مبتلا هستید.
• بیماری کلیوی دارید.
• داروهای ضد تشنج مصرف می‌کنید.
• دیابت دارید.
• به عفونتی مانند سرخجه، سفلیس، سیتومگالوویروس (CMV) یا توکسوپلاسموز مبتلا هستید.

همچنین محدودیت رشد جنین در رحم نیز می‌تواند زمانی رخ دهد که نوزاد دچار اختلالات مادرزادی یا ژنتیکی مانند سندرم داون باشد.

شایع‌ترین علت محدودیت رشد جنین چیست؟

شایع‌ترین علائم محدودیت رشد جنین، اندازه کوچک جنین و وزن کم اوست. گاهی اوقات رحم مادر نیز کوچک‌تر از حد انتظار اندازه‌گیری می‌شود. پزشکان می‌توانند این علائم را در دوران بارداری با سونوگرافی تشخیص دهند.

علائم و نشانه‌های IUGR

تاثیر محدودیت رشد داخل رحمی بر نوزادی که تازه متولد شده، می‌تواند شامل علائم زیر باشد:

• رنگ پریدگی
• مشکلات تنفسی
• مشکلات در تغذیه
• قند خون پایین
• مشکلات تنظیم دمای بدن
• ظاهر زرد رنگ (یرقان)
• عفونت (سپسیس)

نشانه‌های محدودیت رشد داخل رحمی و علائم هشداردهنده آن را باید جدی بگیرید و بدانید که می‌تواند در هر مرحله‌ای از بارداری اتفاق بیفتد. پزشکان معتقدند که اگر این وضعیت در اوایل بارداری رخ دهد، بیشتر احتمال دارد که به علت ژنتیکی، مشکلی در جفت یا بند ناف باشد. بیشتر اوقات، IUGR  قابل پیشگیری نیست. با این حال، برخی عوامل ممکن است ریسک ابتلای جنین به IUGR را افزایش دهند، مانند داشتن وزن کمتر از 45 کیلوگرم یا سوءتغذیه در دوران بارداری.

روش‌های تشخیص محدودیت رشد جنین چیست؟

روش تشخیص محدودیت رشد جنین بر اساس داشتن سن دقیق بارداری یا تعیین تاریخ زایمان شما است. این تاریخ با شناسایی اولین روز آخرین قاعدگی و انجام سونوگرافی در سه ماهه اول بارداری مشخص می‌شود. داشتن این تاریخ، به پزشک، یک مبنا برای تشخیص IUGR می‌دهد. زمانی که پزشک شما، سن بارداری (هفته‌های بارداری) را تعیین کند، می‌تواند از روش‌های تشخیص محدودیت رشد جنین استفاده کند که عبارتند از:

1. ارتفاع فوندال رحم (Uterine fundal height): ارتفاع فوندال، اندازه شکم شما از بالای استخوان شرمگاهی تا بالای رحم یا اندازه «برآمدگی شکم» شما است.  ارتفاع فوندال به سانتی‌متر اندازه‌گیری می‌شود و باید تقریباً برابر با هفته‌های بارداری شما باشد (بعد از هفته بیستم). برای مثال، اگر شما ۳۲ هفته باردار هستید، ارتفاع فوندال باید حدود ۳۲ سانتی‌متر باشد. اگر ارتفاع فوندال حداقل ۴ سانتی‌متر کمتر از مقدار مورد انتظار باشد، پزشک ممکن است به IUGR مشکوک شود.
2. وزن مناسب مادر: هر باری که به پزشک مراجعه می‌کنید، وزن شما اندازه‌گیری می‌شود. در صورتی که مقدار کمی وزن اضافه کرده باشید، ممکن است نشان‌دهنده محدودیت رشد داخل رحمی باشد.
3. سونوگرافی: اگر IUGR تشخیص داده شود، شما سونوگرافی‌های بیشتری خواهید داشت تا رشد جنین در طول بارداری زیر نظر گرفته شود.
4. آمنیوسنتز: آمنیوسنتز روشی است که می‌تواند به شناسایی علل مادرزادی محدودیت رشد داخل رحمی (IUGR) برای زنان باردار کمک کند. در این روش، پزشک با استفاده از سوزنی که از طریق پوست وارد رحم می‌شود، نمونه‌ای از مایع آمنیوتیک برمی‌دارد و آن را برای بررسی ناهنجاری‌ها آزمایش می‌کند.

نقش سونوگرافی در تشخیص محدودیت رشد جنین

همان‌طور که اشاره کردیم، سونوگرافی در تشخیص محدودیت رشد داخل رحمی، نقش دارد. همچنین محدودیت رشد داخل رحمی در سونوگرافی داپلر، برای بررسی جریان خون از جفت از طریق بند ناف یا از طریق عروق خونی استفاده می‌شود. در این روش اگر جریان خون ضعیف باشد، نشان‌دهنده محدودیت رشد جنین است.

وظیفه پریناتولوژیست در بررسی و تشخیص

همان‌طور که در مقاله «تخصص پریناتولوژی چیست؟» اشاره کردیم، پریناتولوژیست‌ها، متخصصانی در حوزه پزشکی هستند که در زمینه مراقبت‌های جنین و بارداری‌های پرخطر فعالیت می‌کنند. وظیفه پریناتولوژیست در بررسی و تشخیص رشد جنین از طریق سونوگرافی‌های مکرر و پیشرفته است. این سونوگرافی‌ها به اندازه‌گیری بیومتری‌های جنینی مانند دور سر (HC)، دور شکم (AC) و طول استخوان ران (FL) کمک کرده و امکان مقایسه آن‌ها با منحنی‌های رشد استاندارد را فراهم می‌آورند.

 در صورت مشاهده اندازه‌های کوچک‌تر از حد انتظار، پریناتولوژیست با بررسی جریان خون جفت و جنین توسط سونوگرافی داپلر، سلامت جنین را ارزیابی می‌کند. این بررسی شامل اندازه‌گیری شاخص‌های مقاومت عروقی در شریان نافی و مغزی میانی جنین است که می‌تواند نشان‌دهنده توزیع مجدد جریان خون به اندام‌های حیاتی باشد. علاوه بر این، پریناتولوژیست با ارزیابی عوامل خطر مادر مانند فشار خون بالا، دیابت یا بیماری‌های خودایمنی، به تشخیص زودهنگام و دقیق محدودیت رشد داخل رحمی کمک می‌کند.

درمان و مراقبت از بارداری مبتلا به IUGR

محدودیت رشد داخل رحمی و درمان آن به چه صورت است؟ درمان محدودیت رشد داخل رحمی (IUGR) بستگی به این دارد که بارداری در چه مرحله‌ای است و وضعیت نوزاد چگونه است. پزشکان، نوزاد iugr را در طول ویزیت‌های دوران بارداری به دقت تحت نظر خواهند داشت و باید از رژیم غذایی سالم و افزایش وزن مناسب مادر در طول بارداری اطمینان پیدا کنند. برخی از زنان باردار ممکن است برای بهبود جریان خون به سمت جنین، استراحت مطلق داشته باشند.

گاهی پزشکان القای زایمان و زایمان زودرس را توصیه می‌کنند. آن‌ها ممکن است این کار را در صورتی انجام دهند که به نظر برسد رشد نوزاد متوقف شده یا مشکلی در جفت یا جریان خون در بند ناف وجود داشته باشد. اگر استرس زایمان طبیعی برای نوزاد بیش از حد خطرناک تلقی شود، ممکن است زایمان سزارین پیشنهاد شود.

درمان‌های پزشکی و تغذیه‌ای در بارداری

درمان‌های پزشکی و تغذیه‌ای، نقش کلیدی در مدیریت بارداری‌های مبتلا به محدودیت رشد داخل رحمی (IUGR) ایفا می‌کنند. از جنبه تغذیه‌ای، تاکید بر یک رژیم غذایی سالم و متعادل است که شامل مقادیر کافی پروتئین، ویتامین‌ها و مواد معدنی باشد. این رژیم غذایی باید به گونه‌ای باشد که افزایش وزن مناسب مادر در طول بارداری را تضمین کند، زیرا تغذیه کافی مادر می‌تواند به بهبود رشد جنین کمک کند. در برخی موارد، پزشک ممکن است مکمل‌های غذایی خاصی را نیز تجویز کند.

پایش محدودیت رشد داخل رحمی توسط سونوگرافی‌، برای بررسی رشد و جریان خون نیز ضروری است و همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، استراحت مطلق نیز می‌تواند یکی از توصیه‌های پزشکی باشد، زیرا به بهبود جریان خون به سمت جنین کمک کرده و ممکن است به رشد بهتر او کمک کند. این اقدامات در کنار هم، با هدف بهینه‌سازی شرایط برای رشد جنین و کاهش خطرات ناشی از IUGR انجام می‌شوند.

زمان مناسب برای زایمان

به دلیل خطرات مرتبط با محدودیت رشد داخل رحمی (IUGR) از دیدگاه متخصصان، زایمان زودرس پیشنهاد می‌شود. با این وجود زمان مناسب برای زایمان شامل موارد زیر است:

• اگر بارداری ۳۴ هفته یا بیشتر باشد، پزشکان ممکن است زایمان زودرس (اغلب سزارین) را توصیه کنند.
• اگر بارداری کمتر از ۳۴ هفته باشد، پزشکان همچنان سلامت جنین و میزان مایع آمنیوتیک را تحت نظر خواهند داشت. اگر معتقد باشند نوزاد در خطر جدی است، زایمان زودرس را توصیه خواهند کرد. آن‌ها باید خطرات نارس بودن را با خطرات عوارض مرتبط با IUGR بسنجند. هنگامی که زایمان قبل از ۳۴ هفتگی پیشنهاد می‌شود، پزشک ممکن است برای کمک به ارزیابی بلوغ ریه‌های جنین، آمنیوسنتز را توصیه کند. این می‌تواند به تعیین احتمال ابتلای نوزاد به سندرم دیسترس تنفسی یا سایر مشکلات کمک کند. اگر ریه‌ها رشد کافی نداشته باشند، پزشکان ممکن است درمان‌های خاصی را نیز توصیه کنند که می‌تواند به تسریع رشد داخل رحمی یا بهبود تنفس پس از تولد نوزاد کمک کند.

آیا IUGR قابل برگشت است؟

به طور کلی، محدودیت رشد داخل رحمی (IUGR) به طور کامل قابل برگشت نیست، یعنی نمی‌توانیم رشد از دست رفته جنین را به‌طور کامل جبران کنیم. با این حال، رویکرد اصلی در مدیریت IUGR، نظارت دقیق و تلاش برای به حداقل رساندن عوارض و حمایت از رشد جنین است. کارهایی که پزشکان انجام می‌دهند تا به وضعیت کمک کنند، عبارتند از:

• مدیریت شرایط زمینه‌ای مادر: اگر IUGR ناشی از یک بیماری در مادر (مانند فشار خون بالا یا دیابت) باشد، کنترل آن بیماری می‌تواند به بهبود وضعیت جنین کمک کند.
• تغذیه و استراحت مادر:  گاهی بهبود تغذیه مادر و توصیه به استراحت بیشتر می‌تواند جریان خون به سمت جنین را افزایش داده و به رشد بهتر کمک کند.

عوارض و پیامدهای IUGR برای جنین و نوزاد

برخی عوارض محدودیت رشد داخل رحمی IUGR برای جنین و نوزاد به شرح زیر است:

• مشکلات تنفسی و تغذیه‌ای در هنگام تولد
• کمبود اکسیژن در هنگام تولد (هیپوکسی)
• قند خون پایین در هنگام تولد (هیپوگلیسمی)
• مشکل در تنظیم دمای بدن
• آسپیراسیون مکونیوم (نوزاد اولین مدفوع خود را می‌بلعد)
• افزایش تعداد گلبول‌های قرمز
• ناتوانی در مقابله با عفونت

برخی نوزادانی که پیش از موعد به دنیا می‌آیند، ممکن است نیاز به مدت بیشتری بستری شدن در بیمارستان یا در بخش مراقبت‌های ویژه نوزادان (NICU) داشته باشند. عوارض بلندمدت IUGR به شرایط زمینه‌ای، میزان محدودیت رشد جنین و هفته بارداری هنگام تولد دارد. همچنین نوزاد ممکن است در آینده در معرض خطر چاقی و بیماری‌های قلبی-عروقی قرار گیرد.

ریسک زایمان زودرس و وزن پایین

محدودیت رشد داخل رحمی (IUGR) و تاثیر آن بر زایمان را نمی‌توان نادیده گرفت زیرا IUGR به‌خودی خود می‌تواند به تولد نوزاد با وزن پایین منجر شود. همچنین ریسک زایمان زودرس را افزایش می‌دهد که می‌تواند عوارض جدی‌تری را به همراه داشته باشد. در ادامه به ریسک‌ زایمان زودرس و وزن پایین ناشی از IUGR اشاره می‌کنیم:

• مشکلات شدید تنفسی: ریه‌های نوزادان نارس به‌دلیل تکامل نیافتن، ممکن است عملکرد مناسبی نداشته باشند. این وضعیت شامل سندرم دیسترس تنفسی (RDS) است که نیازمند حمایت تنفسی بوده و می‌تواند به بیماری مزمن ریوی (دیسپلازی برونش‌ریوی) منجر شود.
• مشکلات قلبی: نوزادان نارس بیشتر در معرض ناهنجاری‌هایی مانند بازماندن مجرای شریانی و کاهش فشار خون قرار دارند.
• کمبود اکسیژن هنگام تولد: کاهش اکسیژن طی زایمان یا بلافاصله پس از آن که ممکن است باعث آسیب مغزی شود.
• هیپوگلیسمی (قند خون پایین): نوزادان مبتلا به IUGR و نارس اغلب در کنترل سطح قند خون خود دچار مشکل هستند.
• افزایش احتمال ابتلا به عفونت: سیستم ایمنی آن‌ها به‌طور کامل رشد نکرده و در برابر عفونت‌ها آسیب‌پذیرترند.
• مشکلات تنظیم دمای بدن: به دلیل کمبود چربی زیرپوستی، توانایی حفظ دمای بدن کاهش یافته و مستعد هیپوترمی (کاهش دمای بدن) هستند.
• یرقان نوزادی: به دلیل نارس بودن کبد، پردازش بیلی‌روبین به‌درستی انجام نمی‌شود.

رشد حرکتی و ذهنی بعد از تولد

نوزاد ممکن است در معرض خطر بالاتری برای مشکلات شناختی یا رشدی مانند بیش‌فعالی یا فلج مغزی باشد.

چگونه می‌توان از IUGR جلوگیری کرد؟

رعایت این دستورالعمل‌ها، به پیشگیری از محدودیت رشد داخل رحمی کمک می‌کند:

• الکل ننوشید، سیگار نکشید و از مواد مخدر استفاده نکنید.
• رژیم غذایی سالم داشته باشید.
• مراقبت‌های منظم دوران بارداری را دریافت کنید.
• اگر بیماری مزمن دارید یا به طور منظم دارو مصرف می‌کنید، قبل از باردار شدن با پزشک خود مشورت کنید. این کار می‌تواند خطرات مرتبط با بارداری و سلامت نوزاد را کاهش دهد.

غربالگری زودهنگام و مراقبت‌های دوران بارداری

روش‌های غربالگری محدودیت رشد داخل رحمی چیست؟ تست‌های غربالگری نقش اساسی در مراقبت‌های دوران بارداری ایفا می‌کنند. این آزمایش‌ها به صورت دوره‌ای در طول بارداری انجام می‌شوند تا سلامت مادر و جنین به دقت بررسی شود.

• آزمایش خون: از جمله مهم‌ترین روش‌های غربالگری محسوب می‌شود که می‌تواند اختلالاتی چون کم‌خونی در بارداری، دیابت بارداری و وجود عفونت‌ها یا بیماری‌های مقاربتی را شناسایی کند.
• سونوگرافی: به پزشکان این امکان را می‌دهد تا تغییرات رشد جنین، وضعیت جفت و مایع آمنیوتیک را پایش و هرگونه مشکل را به سرعت شناسایی کنند.
• تست‌های ژنتیکی: با هدف شناسایی ناهنجاری‌های کروموزومی مانند سندرم داون و سایر اختلالات ژنتیکی انجام می‌شوند. این آزمایش‌ها غالباً در اوایل بارداری انجام شده و ممکن است شامل نمونه‌گیری از مایع آمنیوتیک (آمنیوسنتز) یا آزمایش خون مادر باشند تا ریسک بروز اختلالات ژنتیکی بررسی شود.

نقش تغذیه و سبک زندگی سالم مادر

درمان خانگی برای محدودیت رشد داخل رحمی وجود دارد؟ در حقیقت، تغذیه و مراقبت‌هایی که پیش‌تر ذکر کردیم، اهمیت زیادی دارند. یک رژیم غذایی سالم شامل پروتئین‌ها، کربوهیدرات‌ها، چربی‌ها، ویتامین‌ها، مواد معدنی و مقدار زیادی آب است. علاوه بر مصرف مقدار مناسب غذاهای سالم در دوران بارداری، دانستن اینکه از چه غذاها و نوشیدنی‌هایی باید اجتناب کنید نیز مهم است. برای مثال:

• هیچ مقدار مصرف الکل در دوران بارداری ایمن محسوب نمی‌شود.
• قبل از مصرف هرگونه ویتامین یا محصولات گیاهی با پزشک خود مشورت کنید زیرا برخی از آنان ممکن است به جنین در حال رشد آسیب برسانند.

نقل قول از:

It's probably wise to avoid caffeine altogether if you can, though many doctors feel that one or two 6- to 8-ounce cups per day of coffee, tea, or soda with caffeine won't harm your baby. High caffeine consumption, though, has been linked to an increased risk of miscarriage and other problems. Try to limit your intake or switch to decaffeinated products.

ترجمه:

بهتر است کافئین را به طور کامل محدود کنید، اگرچه بسیاری از پزشکان معتقدند یک یا دو فنجان قهوه، چای یا نوشابه کافئین‌دار (هر فنجان ۶ تا ۸ اونس) در روز به نوزاد آسیب نمی‌رساند. مصرف زیاد کافئین با افزایش خطر سقط جنین و مشکلات دیگر مرتبط است. سعی کنید مصرف کافئین خود را محدود کنید یا از محصولات بدون کافئین استفاده نمایید.

سؤالات مهمی که باید از پزشک بپرسید

داشتن سوال درباره محدودیت رشد داخل رحمی (IUGR) کاملاً طبیعی است. برخی سوالاتی که می‌توانید از پزشک خود بپرسید عبارتند از:

• آیا علت IUGR مشخص است؟
• چند وقت یک‌بار نیاز به مراجعه و مراقبت‌های قبل از زایمان دارم؟
• آیا کاری هست که بتوانم برای رشد بهتر جنین انجام دهم؟
• آیا نوزادم در معرض خطر بیماری خاصی قرار دارد؟
• آیا نوزادم پس از تولد نیاز به بستری شدن طولانی‌تر در بیمارستان دارد؟
• آیا نوزادم ممکن است در آینده دچار مشکلات سلامتی شود؟

آیا نیاز به مراقبت ویژه وجود دارد؟

نوزادان مبتلا به محدودیت رشد داخل رحمی (IUGR) ممکن است نیازمند مراقبت‌های ویژه باشند، به‌خصوص اگر وزن آن‌ها هنگام تولد بسیار پایین باشد یا مشکلات پزشکی دیگری همراه داشته باشند. برخی از نوزادان ممکن است به بخش مراقبت‌های ویژه نوزادان (NICU) منتقل شوند تا به طور مداوم تحت نظر قرار گیرند و از عوارض احتمالی پیشگیری شود. بنابراین، تشخیص به موقع و مراقبت تخصصی می‌تواند نقش مهمی در بهبود وضعیت سلامت و کاهش خطرات بلندمدت برای این نوزادان داشته باشد.