آموزش کودکان در مدرسه، آنچه باید بدانید

پژوهشگاه مطالعات وزارت آموزش و پرورش

معلمان براى آن که در کلاس درس مدیر رفتار کارآمدى باشند، باید براى خود و دانش آموزان چارچوب مشخصى تعیین کنند که در تصمیم گیرى ها به کمک شان بیاید و به دانش آموزان تان کمک کند تا بتوانند رفتارهاى مناسب اجتماعى را انتخاب کنند.یکى از کارآمدترین چارچوب ها براى این منظور چهار قانون نام دارد که اصول آن عبارت است از:حقوق (حقوق بنیادین دانش آموزان امنیت، یادگیرى و برخورد عادلانه با آنهاست)، مسئولیت ها (رشد عاطفى و اجتماعى دانش آموزان از طریق تقویت مسئولیت پذیرى آنها افزایش پیدا مى کند)، قوانین (رفتارهایى را توصیف مى کنند که از حقوق دانش آموزان حمایت مى کنند) و فعالیت هاى عادى روزانه (آن دسته از فعالیت هاى مورد توافق معلم و دانش آموز که به سازماندهى بهتر کلاس کمک مى کند) این چارچوب همچنین شامل اصول بنیادى ارتباط است که مشخص مى کند چگونه دانش آموزان نتیجه رفتارهاى نامناسب و پالایش رفتارهاى مثبتى را که انتخاب مى کنند مى بینند.* حقوق

در یک فضاى آموزشى مواردى وجود دارد که چانه زدن برنمى دارد و باید بى کم و کاست رعایت شود. این موارد حقوق نامیده مى شود و منعکس کننده نیازهاى اولیه دانش آموزان است. حقوق درواقع اصول بنیادینى هستند که به شما کمک مى کنند تا بتوانید دربرابر رفتارهاى نامناسب دانش آموزان واکنش هاى منطقى از خود نشان بدهید. با شناخت این حقوق برخوردهاى شما با آن ها و اصلاح رفتارشان به فعالیتى سازنده تبدیل مى شود. دیگر مجبور نیستند براى آن که برخوردهاى خود را موجه جلوه دهید مدام این جواب نیش دار را به دانش آموزان بدهید: «چون من مى گم!»
رعایت کردن حقوق بنیادین دانش آموزان باعث مى شود که براى آموزش رفتارهاى مناسب به آنها چارچوب روشن و مشخصى در اختیار داشته باشید.
در یک فضاى آموزشى سالم حقوق اساسى یعنى این که همه افراد حق دارند از امنیت جسمى و روانى برخوردار باشند، معلم حق دارد تدریس کند، دانش آموز حق دارد یاد بگیرد و احترام و شأن همه افراد همچون معلم و دانش آموزان باید حفظ شود.
* مسئولیت ها
در یک فضاى آموزشى، ارتباط بین احساس مسئولیت و حقوق اساسى افراد باید صریح و روشن تبیین شده باشد. تمرکز کلیدى شما باید به طور مداوم و آشکار روى این نکته تأکید داشته باشد که صیانت از حقوق اساسى دانش آموزان از طریق ایجاد و تقویت مسئولیت فردى آنها امکانپذیر است. این پیام را به زبان ساده مى توان به این صورت بیان کرد: «همان طور که شما حق دارید از امنیت برخوردار باشید، مسئولیتى هم دارید و آن این است که طورى رفتار کنید که امنیت دیگران را به مخاطره نیندازید.» البته گفت وگو و طرز برخوردتان باید به گونه اى باشد که به روشنى به دانش آموزان نشان دهد که به خاطر آنها و خودتان است که همیشه از این حقوق اساسى دفاع مى کنید و به هیچ کس اجازه نخواهید داد که از حقوق خود براى پایمال کردن حقوق دیگران استفاده کند.
* انتخاب ها
چگونه مى توانید در عمل دانش آموزان را به مسئولیت پذیرى تشویق کنید معلمان کارآمد به دانش آموزان اجازه انتخاب رفتار مى دهند. مسلماً انتخاب هاى آنها همیشه انتخاب هاى آگاهانه نیست اما بسیار مهم است اگر بتوانید طورى وانمود کنید که گویى آگاهانه اند. دادن حق انتخاب رفتار به دانش آموزان مهمترین عاملى است که مانع درگیرى و رودررویى غیرضرورى شما با آنها مى شود. این همان عاملى است که معلمان نه چندان کارآمد را که بى حاصل تلاش مى کنند رفتار دانش آموزان را کنترل کنند از معلمان کارآمد که تلاش مى کنند روى رفتار آنها تأثیر بگذارند و از این راه رفتار دانش آموزان را مدیریت مى کنند متمایز مى سازد.
* مزایاى انتخاب رفتار
اگر دانش آموزان آزاد باشند تا بین رفتارهاى مناسب و نامناسب اجتماعى هرکدام را بخواهند انتخاب کنند، مزیت هایى خواهدداشت. به طور مثال استقلال شخصیت پیدا مى کنند، میزان مسئولیت پذیرى آنها بالا مى رود، میزان تنش و برخورد کاهش پیدا مى کند، نیازهاى عاطفى آن ها برآورده مى شود و زبان خاصى را براى مدیریت رفتار در اختیار شما مى گذارد. البته فراهم کردن امکان انتخاب رفتار براى دانش آموزان در کلاس درس به این معنا نیست که آن ها قطعاً رفتارهایى را انتخاب مى کنند که از نظر اجتماعى پذیرفته است! به این خاطر است که باید دانش آموز نتیجه هرکدام از انتخاب هایش را ببیند.
* نتیجه انتخاب رفتار
در یک فضاى آموزشى نظام مند، دانش آموزان در انتخاب رفتارهایشان کاملاً آزاد نیستند بلکه رفتارهاى آنها براساس چارچوب و یا دستور کارى که از قبل تعیین شده محدود مى شود. به جرأت مى توان گفت که مؤثرترین روش به منظور داشتن یک کلاس درس مثبت، برقرار کردن رابطه اى اجتناب ناپذیر بین انتخاب هاى رفتارى دانش آموزان و نتیجه انتخاب آنهاست. این رابطه به این صورت است که اگر انتخاب رفتار مناسب باشد نتیجه آن مثبت (پاداش) و اگر انتخاب رفتار نامناسب باشد، نتیجه آن منفى (تنبیه) خواهد بود.
وقتى به دانش آموز پاداش مى دهید یا او را تنبیه مى کنید، بسیار مهم است که بداند این پاداش یا تنبیه نتیجه مستقیم رفتارى است که خودش انتخاب کرده است. در چنین موقعیت هایى طرز صحبت شما با دانش آموز بسیار اهمیت دارد. وقتى پیامدهاى رفتار دانش آموزان به یک قانون اجتناب ناپذیر همچون آمدن شب در پى روز تبدیل مى شود، آن وقت است که این پیامدها به ابزارهاى آموزشى بسیار مؤثرى تبدیل مى شود. وقتى دانش آموزان خود را در قبال رفتارشان مسئول بدانند، این کار کمک زیادى به یادگیرى رفتار مناسب اجتماعى و ایجاد حس مسئولیت پذیرى در آنها مى کند. وقتى دانش آموزان به طور مدام بازخورد انتخاب رفتارهاى مثبت خود را بگیرند، عزت نفس و قدرت فردى آنها افزایش پیدا مى کند.
* قوانین کلاس
قوانین باید معقول و منطقى باشد تا دانش آموزان براى آن اهمیت قائل شوند. توسعه قوانین کلاس براساس حقوق بنیادى چهارگانه که گفته شد به معقول بودن آنها کمک مى کند. فلسفه وجودى قوانین در کلاس و مدرسه محافظت از همان حقوق اساسى دانش آموز است.
در این صورت است که قوانین شما از نظر دانش آموزان عادلانه و پیروى کردن از آنها آسان تر خواهد بود.
بنابراین خوب است که وقت بگذارید و تفکرى را که در پشت این قوانین وجود دارد براى دانش آموزان توضیح دهید.
با این کار درواقع آنها را در اجراى قوانین تان سهیم مى کنید. نکته مهم در اینجا روشن کردن ارتباط بین حقوق و قوانین براى دانش آموزان است. قوانین تبیین شده و پذیرفته شده باید همیشه در دسترس باشد تا بتوانید براى موفقیت هرچه بیشتر در مدیریت کلاس هایتان در مواقع لازم به آنها رجوع کنید. قوانین باید بتواند بین حقوق اساسى و مسئولیت پذیرى دانش آموزان ارتباط برقرار کند و تعداد آنها کم باشد، به طورى که همه بتوانند آنها را به خاطر بسپارند و به یاد بیاورند.
همچنین در بیان آنها باید از جملات مثبت استفاده شود، به عبارت دیگر بیان کننده رفتارهایى باشد که باید دانش آموزان آنها را انتخاب کنند نه رفتارهایى که نباید بروز کنند. قوانین مربوط به رفتارهایى باشد که قابل مشاهده هستند، رفتارهایى که بتوانید اجرا شدن یا نشدن آنها را در دانش آموزان ببینید. آنها را باید به دانش آموزان آموزش دهید و با تکرار آنها اجراى مداوم شان را تقویت کنید. آنچه به تقویت رفتار مثبت دانش آموزان کمک مى کند تشخیص و تشویق دانش آموزانى است که از قوانین پیروى مى کنند. این کار باعث ایجاد و حفظ فضایى مثبت در کلاس درس و خارج از آن مى شود.
* فعالیت هاى روزانه
فعالیت هاى روزانه کارهایى هستند که به طور منظم هر روز انجام مى شوند و به انجام مؤثر و آسان فعالیت هاى آموزشى کمک مى کنند. بسیار مهم است که چگونگى انجام این کارها را به خوبى به دانش آموزان یاد بدهید. تقویت مدام انجام این فعالیت ها این فرصت را به وجود مى آورد تا اکثریت دانش آموزانى را که به این وظایف عمل مى کنند بشناسید و از آنها قدردانى کنید. براى مثال تلاش کنید دانش آموزانى را که بدون سر و صدا در صف مى ایستند، سر جاى خود مى نشینند و با دقت از وسایل و ابزار مدرسه استفاده مى کنند و به هنگام استفاده از آنها دیگران را نیز سهیم مى کنند بشناسید.
* استفاده همزمان از چهار قانون
چهار اصل حقوق، مسئولیت ها، قوانین و فعالیت هاى عادى روزانه همواره موضوع اصلى دستور کار شما براى مدیریت مؤثر رفتار دانش آموزان است و چارچوبى مؤثر براى تدریس و کلاس دارى کارآمد در اختیار شما مى گذارد. البته میزان تأثیر این چهار اصل در ایجاد فضایى مثبت براى یادگیرى بستگى به این دارد که چطور بتوانید این اصول را با گفت وگوها و تعاملات روزانه تان با دانش آموزان پیوند دهید. الگوهاى زبانى ارائه شده براى هر یک از این اصول موفقیت هایى را براى تان ایجاد مى کند تا بتوانید به کارگیرى این اصول را مدام به دانش آموزان یادآورى و پایه آنها را مستحکم کنید و نیز بفهمید کدام دانش آموزان این اصول را به خوبى دنبال مى کنند. این گونه موقعیت ها بخشى از تعاملات و گفت وگوهاى شما را با دانش آموزان در کلاس و خارج از آن تشکیل مى دهد. در مقام مدیر کلاس براى توسعه و تثبیت فرهنگ موفقیت و ایجاد احساس مسئولیت در دانش آموزان تان باید دائم از این الگوهاى زبانى استفاده کنید. به طور مثال در کارگاه بگویید: «خوشحالم که مى بینم همه براى محافظت از چشماشون عینک هاى ایمنى شون رو زدن»، «سمیه یادت باشه باید تکلیفت رو تا شنبه به دستم برسونى. اگه کارى از دست من برمى یاد، لطفاً بهم بگو » و «آناهیتا، از تو مى خوام تصمیم بگیرى بشینى. خیلى ممنون» چون زبان به فرهنگ سازى کمک مى کند، در روابط تان با دانش آموزان هرچه بیشتر از کلمات کلیدى که یادآور اصول چهارگانه است استفاده کنید. به مرور زمان طرز صحبت شما براى آنها عادى مى شود و دانش آموزان سبک زبانى شما را به عنوان یکى از ویژگى هاى طبیعى کلاس تان مى پذیرند.