نکات شیردهی نوزاد، چرا شیر مادر؟

کودکان، شیر مادر را خیلی بهتر از دیگر انواع شیر، جذب می کنند. شیر انسان دارای PUFA ( اسیدهای چرب غیر اشباع ) بیشتر، سدیم کمتر و نسبت مناسب پروتئین است. شیر انسان ۱/۵ برابر بیشتر از شیر گاو دارای لاکتوز است؛ در نتیجه، پروتئین آن بهتر جذب می شود. در مقایسه، شیر گاو نسبت به شیر انسان دارای ۲ برابر پروتئین است.
شیر انسان دارای 1 میلی گرم آنه در لیتر با میزان جذب %49 می باشد. صرفنظر از دریافت بالا، ظرفیت کلسترول شیر انسان 15-23 mg/dl می باشد. نسبت پروتئین شیر مادر ( whey ) به کازئین 80:20، یعنی خیلی مرغوب تر از بسیاری از فرمولای مخصوص کودک می باشد. شیر مادر بهتر هضم می شود و آنتی بادی های بسیار زیادی نسبت شیر گاو و فرمولا دارد. شیر انسان باعث حفاظت معده و روده نوزاد در مقابل درد شدید، بیماری های تنفسی، عفونت گوش ( 1995 Beaudry et al) و آلرژی ( 1995 Saaring and Kajosaari) می شود. فلور میکروبی نوزادان تغذیه شده با شیر مادر معمولاً لاکتوباسیلوس است، ولی نوزادات تغذیه شده با فرمولا اشرشیا کلی می باشد.

ممنوعیت مصرف شیر مادر
۱) زنانی که HIV مثبت هستند نباید شیر خود را به نوزادانشان بدهند. به استثنای کشورهای جهان سوم که میزان مرگ و میر نوزادان ناشی از عدم تغذیه با شیر مادر در آنجا فراوان است.
2) دلیل دیگر عدم شیر دادن به نوزاد وقتی است که مادر الکل مصرف می کند، یا تحت شیمی درمانی قرار دارد ( انجمن دیابت امریکا 1993 ).
زنان را باید برای شیر دادن طولانی مدت تشویق نمود، آنها می توانند تا سن ۱ سالی به فرزندان خود شیر بدهند. حجم شیر در یک مادر که خوب تغذیه نشده کاهش می یابد. مادرانی که فرزندان اول خود را بدنیا آورده اند و با شیر خود فرزندانشان را تغذیه می کنند نباید در این مدت سعی بر کاهش وزن سریع داشته باشند.
کادر درمانی بیمارستان مادران را به مداومت شیردهی ترغیب می کنند. دادن شیر خشک در نوزادان در بیمارستان، دادن بسته های حاوی فرمولا به مادران در هنگام ترخیص از بیمارستان، جدا نگه داشتن نوزادان از اطاق مادر برای بیش از %60 مدت زمان حضور در بیمارستان، و قرار ندادن نوزاد بر روی سینه مادر در چند ساعت اول زندگی، به نظر می رسد دارای اثرات نامطلوبی در طول مدت شیر دهی داشته باشد.

چگونه کودک را از شیر بگیریم؟
از حدود ۶ ماهگی باید به تدریج شیرخوارتان را با غذاهای جامد آشنا کنید.
اگر در شنین فرزندتان شیر بیشتری می خورد یا رشد او بدون دلیل خاصی ( از نظر پزشکی ) کاهش پیدا کرده زمان استفاده از غذای کمکی است. در این مرحله می توانید کودک را به تدریج با غذا آشنا کنید و هر بار مزه جدیدی را به او معرفی کنید. برای شروع غذای کمکی بهتر است از غذاهای نرم و نیمه جامد مانند فرنی، حریره بادام و سوپ استفاده کنید.
غذاهای آماده کودک، هویج پخته و نرم شده، سیب زمینی آب پز، موز و هلوی له شده هم می توانند پیشنهادات خوبی برای آشنایی کودکتان با طعم های جدید باشد.
بهتر است برای آشنایی فرزندتان با مزه های جدید زمان خاصی مثلا هنگام صبحانه یا ناهار را در نظر بگیرید.
در ضمن هرگز با زور سعی نکنید او را مجبور به خوردن کنید. به حالت چهره او هنگام غذا خوردن توجه کنید. و اگر رویش را برگرداند یا چهره در هم کشید، اصرار نکنید چون به احتمال زیاد یا سیر شده و یا غذا را دوست ندارد.
زیر یکسال در ترکیب غذاهایی که به کودکتان می دهید بهتر است از قند، نمک، خشکبار و دانه های روغنی، شیر گاو، تخم مرغ، و برخی غذاهای دریایی ( تا 2 سالگی )، مرکبات و مواد غذایی سفت استفاده نکنید.

الگوی شیردهی - از شیر گرفتن
زمانی که کودک شیرخوارتان توانست روزانه حداقل یک وعده و هر بار ۵-۴ قاشق مربا خوری غذا بخورد، زمان آن فرا رسیده است که دفعات غذای کمکی او را افزایش دهید. با هر وعده غذا و در طول روز به شیرخوار آب جوشیده سرد شده یا نوشیدنی های مناسب دیگر بنوشانید برای این کار از یک فنجان کوچک پلاستیکی استفاده کنید. با افزایش حجم غذاها و مایعاتی که کودک در طول روز دریافت می کند، نیاز او به استفاده از شیر کاهش پیدا می کند که این امر در کودکان زیر یکسال توصیه نمی شود.
متأسفانه برخی کودکان پس از استفاده از غذاهای جامد به تدریج علاقه خود را به شیر مادر و یا شیر خشک از دست می دهند و به اصطلاح، خود به خود از شیر گرفته می شوند.
پس از یکسالگی دفعات شیردهی را به یک یا دو بار در روز کاهش دهید و زمانی که کودک از خوردن یک وعده غذا خودداری می کند، به جای غذا به او شیر ندهید.
اگر چه ممکن است این کار برای شما کمی سخت و دشوار باشد اما به یاد داشته باشید فرزندتان یک مرحله از رشد را با موفقیت پشت سر گذاشته و حالا باید آماده ورود به مرحله بعدی شود.
غالباً بعد از یکسالگی شیر به تنهایی پاسخگوی نیازهای تغذیه ای شیرخوار نیست و اگر شیردهی را مانند گذشته ادامه دهید دیگر اشتهایی برای غذاهای کمکی باقی نخواهد ماند.

غذای کمکی کودک
قبل از شروع تغذیه کمکی شیرخواران به نکات ذیل باید توجه کرد
1- غذاها را با قاشق و مایعات را با لیوان به شیر خوار بدهید.
۲- اضافی غذای شیرخوار را با پوشش مناسب در ظرفی تمیز و در جای خنک نگه دارید.
3- غذای شیرخوار را فقط به مقدار مصرف یک وعده گرم کنید و به او بدهید.
۴- از سرخ کردن گوشت و سبزیجات برای کودک زیر یکسال باید جدا پرهیز شود.
نکات ضروری در تغذیه تکمیلی
۱- زود شروع کردن تغذیه تکمیلی ( قبل از ۴ ماهگی ) ایجاد اختلال دستگاه گوارش و سوء تغذیه را به همراه دارد و دیر شروع کردن غذا ( بعد از ۶ ماهگی ) می تواند افت رشد را به همراه داشته باشد.
2- استفاده از مواد شیرین و تنقلات خصوصا قبل از غذا باعث کم شدن اشتهای کودک می شود و از مصرف آنها باید خودداری کرد.
۳- خستگی مفرط، کم خوابی و عدم تحرک کافی در شیرخواران بزرگتر بر اشتهای آنان تأثیر می گذارد. به ساعات خواب و استراحت آنها توجه کنید.
4- اضافه کردن سبزیجات زرد و سبر حتی به مقدار کم به غذای روزانه کودک ضروری است.
۵- استراحت دادن دستگاه گوارش در دوران بیماری های اسهالی به معنی قطع غذاهای کم حجم، پرانرژی، مایعات فراوان و شیر مادر نیست.
پختن برنج برای شیر خواران
حتی المقدور سعی می شود به صورت دمی تهیه شود. در غیر اینصورت هرگز آب برنج را دور نریخته بلکه برای پختن سبزیجات و آش و سوپ از آن استفاده شود. برنج هرگز از ساعت ها قبل خیس نشود.
پختن گوشت ها برای شیرخواران
در ابتدا مصرف گوشتهای کم چربی توصیه می شود. همچنین گوشت هر قدر به قطعات کوچک تر تقسیم شود زودتر پخته می شود و قابلیت هضم آن بیشتر است. آب گوشت را همراه سوپ و آش مصرف نمایید.
طرز پختن سبزی ها
۱- قبل از پختن، سبزی را به مدت زیاد در آب نگهدارید.
2- برای پختن سبزی حتی المقدور از آب کم استفاده کنید.
۳- ابتدا آب را جوش آورده، بعد سبزی را در آن بریزید.
4- برخی سبزیها از جمله سیب زمینی، هویج، چغندر و لبو باید با پوست پخته شود.
۵- سبزی ها را خیلی خرد نکنید.
6- آب سبزی ها نباید خیلی دور ریخته شود.
۷- درب ظروف را همیشه بسته و در موقع پختن سعی شود غذا کمتر به هم زده شود.

اصول تغذیه تکمیلی
- حتما از موادی استفاده شود که بعدها در سفره خانواده وجود دارد.
- بعد از تغذیه شیرخوار با شیر مادر، غذای کمکی به او داده شود و قبل از شیر مادر از غذای کمکی استفاده نشود.
- از یک نوع ماده غذایی ساده شروع شود و کم کم به مخلوطی از چند نوع افزایش یابد.
- از یک قاشق مربا خوری شروع و به تدریج بر مقدار آن اضافه شود ( به استثنای زرده تخم مرغ که به اندازه یک نخود شروع می شود ).
- مواد غذایی چه از نظر نوع و چه از نظر مقدار، باید به تدریج به غذای شیرخوار اضافه شود.
- بین اضافه کردن مواد غذایی مختلف 7 تا 10 روز فاصله باشد تا شیرخوار اول به یک غذا عادت کند، بعد غذای جدیدی به او داده شود. این کار باعث می شود که اگر ناسازگاری به یک ماده غذایی وجود داشته باشد شناخته شود و دستگاه گوارش شیرخوار نیز فرصت می یابد که به مواد غذایی عادت کند.
- در شروع، غذاها باید نسبتاً رقیق و غلظت آنها کمی بیشتر از شیرمادر باشد و به تدریج بر غلظت آنها افزوده گردد. این کار به یاد گرفتن عمل جویدن کمک می کند.
- تنوع در غذاهای کمکی رعایت شود.
- غذاهای سرخ شده به کودک ندهد.
- اگر کودک تمایل داشت به جای سبزیجات میوه های شیرین را شروع کنید. البته بهتر است ترتیب در دادن مواد غذایی رعایت شود، ولیکن به علایق کودک اهمیت دهید.
- هیچ گاه کودک را با غذا تنها نگذارید، چون امکان دارد موجب خفگی او شود.
- به غذای شیرخوار شکر زیاد یا نمک اضافه نکنید، زیرا حساسیت نوزاد به طعم ها با بزرگسالان متفاوت است.
بهتر است غذای کودک را با لعاب برنج یا فرنی شروع کنید. مزیت برنج این است که خیلی کم حساسیت زاست و تقریباً نشاسته خالص است، از این رو معده کودک براحتی آنرا هضم می کند. برای اولین بار، نیم تا یک ساعت پس از شیرخوردن، لعاب برنجی تهیه کنید که کمی غلیظ تر از شیر مادر باشد و با قاشق مناسب اندازه دهان کودک یک قاشق لعاب برنج به او بدهید. در روزهای بعد به مرور حجم و غلظت این غذا را اضافه کنید و براساس تمایل کودک به او غذا بدهید.
باید توجه داشته باشید که غذای کمکی نوزاد باید، با حجم کم دارای بیشترین انرژی باشد یعنی غذای کودک نباید رقیق باشد، چون حجم معده کودک کم است و باید در کمترین حجم، بیشتری انرژی را داشته باشد. غذای او باید نرم باشد، ولی سعی کنید در مرحله شروع سوپ، فقط سبزیجات کاملاً پخته را با چنگال نرم کنید، چون اگر همیشه غذا له شده باشد کودک در یادگیری جویدن مشکل پیدا می کند. از مواد غذایی استفاده کنید که بطور معمول در غذای خانواده وجود دارد.
باید غذای کودک را یک بار در روز تهیه کنید و پس از سیدن به حرارت مناسب و له کردن قطعه های درشت، به کودک بدهید. بقیه غذا را در یخچال نگهداری کنید و در زمان مناسب گرم کرده، به او بدهید.
غذای کمکی با فرنی آرد برنج شروع می شود ( حساسیت شیرخوار به برنج کمتر است تا گندم ). سپس در هفته دوم می توان حریره بادام را به رژیم غذایی کودک افزود.
در دو هفته آخر ماه هفتم می توان سوپ را به رژیم غذایی نوزاد افزود که این سوپ حاوی گوشت بدون چربی ( که بترتیب اولویت و ارجحیت شامل گوشت گوسفند، مرغ و گوساله می باشد )، برنج و هویج است. سپس هر ۳ روز یک بار، یک نوع سبزی به سوپ اضافه گردد؛ مانند جعفری، گشنیز، لوبیا سبز، کدو سبز، کرفس و.... ولی باید توجه داشت که سبزی در آخرین لحظات پخت سوپ، اضافه شود و اسفناج هم تا یک سالگی به سوپ اضافه نگردد. نباید به سوپ نمک، شکر یا چاشنی افزود.
در ماه هشتم زرده تخم مرغ به رژیم غذایی شیرخوار اضافه می شود. ( تا زیر یک سال از مصرف سفیده تخم مرغ توسط کودکان اجتناب شود ). در این زمان کم کم می توان از سبزی های نشاسته ای مثل سیب زمینی، کدو حلوایی و نخود فرنگی نیز در سوپ استفاده کرد ( به فاصله هر 3 روز ).
در دو هفته دوم ماه هشتم، ماست نیز داده می شود. بعلاوه از پوره های سیب زمینی و هویج نیز می توان استفاده کرد.
در ماه نهم می توان از حبوبات نیز در سوپ شیرخوار استفاده کرد. مصرف حبوبات از عدس و ماش که هضم آسان تری دارند، شروع می شود. در مورد لوبیا چینی و لوبیا قرمز بهتر است از قبل آنها را خیس کرده، پوستشان را جدا نموده و بعد از پختن به سوپ اضافه نمود. اضافه کردن کره یا روغن مایع یا سوپ برای شیرخوارانی که خوب وزن نمی گیرند، توصیه می شود.
در دو هفته آخر ماه نهم، آب میوه را نیز می توان شروع کرد ( مرکبات، توت ها، خربزه، آلبالو و گیلاس به علت ایجاد حساسیت در شیرخوار، تا یک سالگی توصیه نمی شود).
در دو هفته اول ماه دهم می توان از خود میوه استفاده نمود ( پوست و هسته جدا شده و با پشت قاشق نرم گردد ).
در دو هفته دوم ماه دهم، می توان از سبزی های سبز نیز در سوپ استفاده نمود ( هر بار یک نوع سبزی افزوده شود )
توجه نمایید که میوه ها و سبزی ها جزء غذاهایی هستند که در اواخر سال اول توصیه می شوند ( بعد از دیگر گروه های غذایی )، چرا که کالری آنها نسبت به دیگر گروه های غذایی کمتر است.
در دو ماه دیگر نیز با توجه به اشتهای کودک از انواع سوپ، کته و پوره می توان استفاده نمود.
به خاطر داشته باشید که در این 6 ماه دوم سال اول، تغذیه با شیرمادر به طور مکرر و برحسب تقاضا و تمایل شیرخوار در تمام شبانه روز و قبل از هر وعده غذای کمکی باید مورد توجه قرار گیرد.
به طور کلی در کودکان زیر یک ساله از دادن غذهای زیر اجتناب گردد:
شیرگاو - سفیده تخم مرغ - انواع توت ها - کیوی - گیلاس - آلبالو - بادام زمینی - پنیر - شکلات - میگو - فلفل - ادویه - ترشی - نمک - نوشابه های رنگی گازدار - لپه و نخود - عسل - اسفناج - کلم - قهوه و چای - آجیل - سوسیس - ذرت - دانه انگور - دانه کشمش.

مشکلات مادران در شیردهی
برخی مشکلات مادران در دادن شیر به نوزاد خود شامل موارد زیر است:
- نوک سینه مادر ممکن است فرورفته و یا ترک خورده باشد.
- درد سینه
در اثر تراکم شیر در سینه به وجود می آید. برای کاهش درد، مادر باید به نوزاد خود شیر دهد، وگرنه تولید و ساخت شیر متوقف می شود.
- زخم نوک سینه
این مشکل با روش صحیح شیردهی بر طرف می شود. اگر فقط نوک سینه ی مادر در دهان نوزاد قرار گیرد، احتمال زخم نوک سینه وجود دارد.
- بسته شدن مجرای خروجی شیر
این مشکل نیز باعث درد در هنگام مک زدن نوزاد می شود. مادران باید شیر دادن را ادامه دهند تا این مجرا باز شود.
- ماسیت
ماسیت نوعی عفونت سینه می باشد. باکتریها وارد مجرای خروجی شیر می شوند و سینه را عفونی می کنند. گاهی این عفونی شدن موجب تب، درد، تورم، قرمزی، زخم و یا ترک خوردگی نوک سینه می گردد.
در این مشکل، ممکن است نوزاد از شیر خوردن از سینه عفونی خودداری کند، لذا باید از سینه دیگر به نوزاد شیر داد. اما بعد از شیر دادن، شیر موجود در سینه عفونی را نیز باید دوشید تا دوباره آن سینه نیز سالم شود و نوزاد بتواند از آن سینه شیر بخورد.
به طور کلی، اگر سینه ی مادر دچار درد، تورم، قرمزی، خارش و خونریزی شد، حتما به پزشک مراجعه کند.
مادری که تغذیه ی مناسبی ندارد، شاید نوزاد سالمی را بزرگ کند، اما سلامتی خود را به خطر می اندازد.

تغذیه مادر شیرده
- غذای مادر شیرده باید به ۷-۵ وعده تقسیم شود حداقل: صبحانه، ناهار، عصرانه، شام و وعده قبل خواب. در بعد از ظهر و شب بهتر است لبنیات کم چرب و میوه مصرف کند.
- رژیم متعادلی داشته باشید. یک مادر شیرده 500 کالری بیشتر از حد معمول نیاز دارد.
- باید روزانه ۸ لیوان آب و مایعات بنوشد.
- مصرف ذرت، روغن زیتون و آجیل برای تامین اسیدهای چربی که برای ساخت سیستم عصبی به کار می روند، بسیار مهم است.

منابع غذایی اسید فولیک
- زنانیکه از قرص های ضدبارداری استفاده می کنند، دچار کمبود ویتامین B۹ ( اسید فولیک ) می شوند.
گاهی کمبود این ویتامین، به علت کمبود ویتامین B6 رخ می دهد. لذا این مادران باید منابع این ویتامین را مصرف کنند.
اسید فولیک در کلم، ذرت، نخود، اسفناج، گندم و آب پرتقال موجود است.
- مکمل روی و کلسیم برای مادران باردار و شیرده لازم است.
- مادر باید از نکوتین ( سیگار ) جدا خودداری کند. نیکوتین مستقیما وارد شیر مادر می گردد و باعث تهوع، اسهال و ناآرامی و بی قراری نوزاد و کاهش تولید شیر مادر می شود.
- مادر باید از نوشیدن الکل نیز خودداری کند. الکل در کمتر از 1 ساعت وارد شیر مادر می شود و منجر به عقب افتادگی ذهنی و کاهش رشد نوزاد می شود.
- برخی از مردمان بر این عقیده اند که سیر موجب افزایش ساخت و ترشح شیر می شود، اما هنوز این عقیده به اثبات نرسیده است.
- باز می گوییم مادری که تغذیه ی مناسبی ندارد، شاید نوزاد سالمی را بزرگ کند، اما سلامتی خود را به خطر می اندازد، درست مانند مادر بارداری که با تغذیه نادرست، ضعیف می گردد، زیرا جنین مواد غذایی مورد نیاز خود را از بدن مادر تامین می کند.
شیر مادر یکی از بهترین غذاها برای نوزاد است. بیایید با هم این غذا را ترویج کنیم، تا دچار بیماری های ناشناخته و مختلف نشویم.

تأثیر مواد لبنی در کودکی بر سلامت استخوان ها
مصرف دست کم ۱ تا ۲ وعده لبنیات در روز در سن کودکی، در افزایش تراکم استخوان ها در بزرگسالی اهمیت بسزایی دارد.
پژوهشگران با بررسی گروهی از کودکان و نوجوانان اعلام کردند؛ سلامت استخوان های نوجوانانی که در سن کودکی به مقدار کافی لبنیات مصرف کرده اند، به مراتب بهتر از کودکان دیگر است.