سلامت مادر و جنین، نکات مهم

پژوهشگران علوم پزشکی بررسی های متعددی در خصوص سلامت مادر و جنین در طول بارداری انجام داده‌اند. امروزه می‌توان با بررسی‌های لازم از بخش قابل توجهی از بیماری‌های مادرزادی جلوگیری کرد. این عمل با آزمایش‌هایی با عنوان آزمایش‌های غربالگری امکان‌پذیر است.

تعداد و انواع این آزمایش‌ها زیاد است و تمام خانواده‌‌ها توانایی مالی پرداخت هزینه‌های این آزمایش‌ها را ندارند اما تعدادی از این آزمایش‌ها حیاتی هستند و متخصصان کشور توصیه می‌کنند مادران حتما آنها را انجام دهند. دکتر مریم تقوی صفا، این آزمایش‌های بحرانی را برای‌مان توضیح داده است.

ما هم چند مورد دیگر از آزمایش‌های غربالگری را برای‌تان معرفی می‌کنیم. هدف از انجام آزمایش‌های غربالگری تشخیص به موقع بیماری یا وضعیتی حاد قبل از آن است ‌که سلامت مادر یا جنین به خطر بیفتد. نتیجه آزمایش‌های غربالگری بیشتر خانم‌های باردار نگران‌کننده نیست اما برخی از آنها هم جواب‌های غیر طبیعی را نشان می‌دهند که باید برای‌شان بررسی‌های دقیق‌تری انجام شود. برای آگاهی دقیق‌تر از این‌که کدام تست‌ها برای‌تان حیاتی است و کدام‌‌ها را عقل حکم می‌کند انجام دهید می‌توانید با متخصص زنان معالج‌تان مشاوره‌ای داشته باشید.

2 تا 3 درصد نوزادان به نقایص مادرزادی مبتلا می‌شوند که می‌توان به سندرم داون (مونگولیسم)، نقایص لوله عصبی و سندرم تریزومی‌۱۸ اشاره کرد. این بیماری‌ها معمولا در فرزندان خانواده‌هایی که سابقه نقایص مادرزادی ندارند، ایجاد می‌شوند. بنابراین انجام این آزمایش‌ها را به تمام زوجین توصیه می‌کنم. این آزمایش‌ها بیماری‌های مادرزادی را به پزشک ثابت نمی‌کنند و زوجین در صورت نگران‌کننده بودن جواب آزمایش‌شان باید آزمایش‌های تکمیلی را انجام دهند.

غربالگری سه ماهه اول:

زمان انجام: بین هفته‌های ۱۱-۱۳ بارداری

هدف از انجام: بررسی احتمال خطر سندرم داون و تریزومی ‌۱۸

نوع آزمایش:

•آزمایش خون: سنجش میزان دو پروتئین خاص وابسته به بارداری در خون مادر

•سونوگرافی: به کمک سونوگرافی تجمع مایع پشت گردن جنین اندازه‌گیری می‌شود. تجمع این مایع پشت گردن جنین طبیعی است اما اگر این مایع از حد معینی بیشتر باشد و در عین حال آزمایش خون فوق هم نتیجه غیرطبیعی داشته باشد، احتمالا این جنین در خطر افزایش نقایص مادرزادی و اختلالات کروموزومی (سندرم داون و تریزیومی‌۱۸) است.

اگر جواب دو آزمایش فوق نگران‌کننده بود مادر باید از پرز‌های جفت نمونه‌گیری کند.

غربالگری سه ماهه دوم:

زمان انجام آزمایش: بین هفته‌های ۱۴-۲۲ بارداری

آزمایش خون: بررسی چند نوع پروتئین در خون که به طور طبیعی در خون مادر باردار وجود ندارند. مثلا اگر در بدن جنین یک پروتئین به خصوص ساخته شود و از طریق خون او به مایع آمنیوتیک رحم وارد شود و از آنجا به خون مادر بریزد، پزشک با بررسی میزان این پروتئین می‌‌فهمد جنین بیماری خاصی دارد یا خیر. اگر جواب آزمایش‌های خون غیرطبیعی بود، مادر باید روش تکمیلی سونوگرافی را انجام دهد.

سونوگرافی: تشخیص بیماری‌های سندرم داون، باز بودن لوله عصبی جنین و تریزومی‌۱۸. اگر بیماری در نتیجه سونوگرافی احتمال خطر را نشان دهد باید آزمایش‌های تشخیص قطعی را هم انجام دهد، مثلا نمونه برداری از مایع آمنیوتیک که طی آن میزان هورمون‌ها و سلول‌های جنین بررسی می‌شوند.

سوابق پزشکی

پس از انتخاب یک متخصص زنان باتجربه و قابل اعتماد و سپردن روند بارداری و زایمان‌تان به او حتما سوابق پزشکی‌تان را به او بگوید، ناراحتی کلیوی، مغزی، عصبی، قلبی، روماتوئیدی، دیابت و…. اگر قبلا سابقه زایمان داشته‌اید پزشک معالج‌تان را مطلع کنید. به خصوص اگر در این بارداری‌ها، بیماری و مشکلات مرتبط با بارداری را متحمل شده‌اید. داشتن این اطلاعات به متخصص زنان معالج کمک می‌کند تا با دید وسیع‌تری مراقب شما باشد و اگر نیاز به توجه ویژه‌ای دارید آن را از شما دریغ نکند. مثلا اگر در بارداری قبلی خود سابقه پری‌اکلامپسی (فشار خون) یا دیابت داشته‌اید، متخصص باید بیشتر از یک فرد معمولی مراقب وضعیت سلامت شما و فرزندتان باشد.

معاینات معمول

۱. وزن و قد مادر: در اولین مراحل بارداری متخصص باید وزن و قد شما را اندازه بگیرد تا اگر دچار اضافه وزن یا کمبود وزن هستید، توصیه‌های لازم را بکند.

۲. ارزیابی رشد جنین: ماما یا متخصص زنانی که مسئولیت شما را در طول دوران بارداری برعهده گرفته با فواصل زمانی مشخص نرخ رشد جنین‌تان را بررسی می‌کند تا اگر احیانا تاخیری در آن پیش آمد اقدامات لازم را انجام دهد.

۳. فشار خون: فشار خون مادر در طول بارداری باید به طور معمول اندازه‌گیری شود تا خطر ابتلای مادر به پری‌اکلامپسی به واقعیت تبدیل نشود.

۴. بررسی موقعیت جنین: در صورت امکان بهتر است وضعیت رحم و موقعیت قرار گرفتن جنین در رحم مادر در هر ۳۷ هفته بارداری بررسی شود.

آزمایش ادرار

با آزمایش ادرار می‌توان از موارد زیر مطلع شد:

۱. نوعی پروتئین در ادرار که نشان‌دهنده بیماری پری‌اکلامپسی است. به این ترتیب می‌توان بیماری را در مراحل ابتدایی تشخیص داد.

۲. عفونت: در طول بارداری ممکن است به عفونت بدون علامت مبتلا شوید که می‌تواند شما را گرفتار مشکلات دیگری از جمله زایمان زودرس کند. این عفونت‌‌ها با انواع به خصوص آنتی‌بیوتیک قابل درمان هستند.

آزمایش برای تشخیص جفت سرراهی

جفت سر راهی یا پلاسنتا پریویا حالتی است که جفت یا بندناف روی دهانه باز رحم قرار می‌گیرد که برای زایمان مادر خطرناک است. برای تشخیص این مشکل متخصص زنان از روش سونوگرافی استفاده می‌کند.

سندرم تریزومی ‌۱۸: ناشی از تقسیم سلولی معیوب است و سبب معلولیت‌های ذهنی و جسمی‌زیادی می‌شود.

نقایص لوله عصبی: در این حالت ستون فقرات، نخاع و مغز درست تکامل نیافته‌اند و به دنبال آن اندام‌‌ها حیاتی و حرکتی جنین فلج می‌شوند. جنین مبتلا به این نقص بعد از تولد زنده نمی‌ماند.

آزمایش خون

آزمایش خون در طول بارداری اطلاعات مفیدی را به متخصص معالج‌تان می‌دهد.

۱. کم خونی: اگر در طول بارداری دچار کم‌خونی شوید متخصص برای‌تان مکمل آهن تجویز می‌کند.

۲. گروه‌خونی: اگر گروه خونی شما مثبت و گروه خون فرزندتان منفی باشد، پادتن‌هایی در خون شما ریخته می‌شود. این پادتن‌ها در اولین بارداری خطری ندارند اما در بارداری دوم به سلول‌های خونی جنین حمله می‌کنند.

۳. آزمایش سرخجه: این آزمایش پادتن‌هایی را که بدن در مواجهه با ویروس سرخجه ترشح کرده نشان می‌‌دهد. اگر آزمایش نشان دهد پادتن‌های سرخجه در بدن‌تان وجود دارد یعنی نسبت به این عفونت مصون هستید. در غیر این صورت باید از تماس و معاشرت با بیماری سرخجه خودداری کنید، زیرا ابتلا به بیماری سرخجه در طول بارداری سبب آسیب جدی به مغز در حال شکل‌گیری جنین می‌شود. بنابراین بهتر است قبل از اقدام به بارداری وضعیت خونی خود را نسبت به بیماری سرخجه بررسی کنید.

۴. عفونت خاص: برخی عفونت‌های غیر معمول اما مهم دوران بارداری عبارتند از:

i. ایدز: ممکن است سال‌ها قبل بدون این‌که متوجه شوید به این ویروس آلوده شده باشید. اگر قبل از بارداری یک آزمایش تشخیصی نسبت به ویروس ایدز انجام دهید می‌توانید با اقدامات کنترلی و سزارین شدن از انتقال این ویروس به فرزندتان پیشگیری کنید.

ii. هپاتیت B: ممکن است ویروس هپاتیت B در بدن‌تان نهفته باشد اما هنوز علائم بیماری را نشان نداده باشید. این ویروس به کبد آسیب می‌رساند و با تشخیص وجود آن در ابتدای بیماری می‌‌توان از خطرات آن برای نوزاد کاست.

iii. سفلیس: عفونت باکتریایی سفلیس شایع نیست اما اگر شما به آن مبتلا باشید می‌توانید آن را به فرزندتان منتقل کنید. پس بهتر است قبل از بارداری آزمایش لازم را بدهید.

سونوگرافی:

سونوگرافی یک روش تشخیصی بی‌درد و بی‌خطر است که با تهیه عکس از ساختمان داخلی رحم وضعیت جنین را به شما و پزشک معالج‌تان نشان می‌دهد. امواج ممکن است بر ماده ژنتیک سلول‌های در حال نمو جنین اثر بگذارند. بنابراین انجام تنها چند عدد سونوگرافی در طول بارداری کافی است:

۱. ابتدای بارداری: برای اطمینان از بارداری

۲. هفته ۱۲: برای تشخیص شکل‌گیری صحیح اندام‌ها، تعداد قل، زمان زایمان و تشخیص سلامت جنین

۳. هفته ۲۲: تشخیص ناهنجاری‌های فیزیکی احتمالی

۴. هفته ۳۲: بررسی مغز جنین

۵. آزمایش غربالگری برای سندرم داون: سندرم داون ناشی از اختلالات تقسیم سلولی و ایجاد ۴۷ کرومزوم به جای ۴۶ کرومزوم است. همین یک کروموزوم اضافه می‌تواند تمام عملکرد و رشد بدن را از‌‌ همان ابتدای تشکیل سلول تخم در بدن مادر تحت تاثیر قرار دهد. نوزادی که با اختلال کروموزومی ‌داون به دنیا بیاید دچار حالات غیر عادی روحی و جسمی‌ است و مراحل رشد روانی و جسمی ‌را با تاخیرهای زیاد طی می‌کند، مثلا نمی‌تواند تا سال‌ها راه برود و صحبت کند. برای تشخیص این سندرم در طول بارداری از شما نوعی آزمایش خون وسونوگرافی می‌گیرند.