آموزش موسیقی به کودکان، پرورش خلاقیت کودک

موسیقی برای کودکان شبیه به جادوست. لالایی گفتن پدر می تواند موجب خواب توام با آرامش برای کودک بشود و آواز پر شور مادر می تواند برای تمام اعضای خانواده روح امید و آرامش را نوید دهد. موسیقی و ریتم و آهنگ، با تمام اشکال متنوعشان بخشی از تمام زندگی کودکان هستند. تیک تاک یک ساعت، ملودی‌ها و آهنگ‌هایی که آن‌ها می‌شنوند، کودکان را برای رشد و تا بزرگسالی همراهی می‌کنند. شما می‌توانید موسیقی را در هر جایی فرا بگیرید و در ساخت آن اقدام کنید.
یادگیری برای ساختن موسیقی، جنبه‌ای از رشد در کودکان است و آن‌ها از همان آغاز تمایل دارند که آهنگ بسازند مثلاً با دهانشان یا با انگشتانشان که بر روی چیزی می‌زنند، تمایل به ساختن ریتم و آهنگ را نشان می‌دهند. حتی در اوایل کودکی، مشاهده می‌شود که آن‌ها با صداهای موزون، ریتم و آهنگ هایی که می شنوند ، به نوعی واکنش نشان می‌دهند.
مثلاً می‌رقصند یا بالا و پایین می‌پرند و ورجه ورجه می کنندو.... بسیاری از کودکان پیش دبستانی آهنگ هایی را می سازند و اصواتی را ترکیب می کنند یا برای خودشان آواز می خوانند و این کارها برای آنان مانند یک نوع بازی و تفریح است.
کودکان در دبستان یاد می‌گیرند که با هم و به صورت گروهی آواز بخوانند و یک موسیقی را اجرا کنند. کودکان از طریق موسیقی مورد علاقه‌ی شان با همتایان خود سهیم شده و روابط دوستانه‌ی خود را تحکم می‌بخشند.
اهمیت موسیقی آنقدر زیاد است که در تمام شئونات زندگی به کار می‌رود.
کودکان موسیقی را در تلویزیون، سینما، جشن‌ها، سرودهای نظامی و غیره می‌شوند. بسیاری از نظام‌های ارزشی یک جامعه از طریق موسیقی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود. موسیقی در جشن‌ها و مراسم متعدد ملی و مذهبی و جز آن کاربرد فراوانی دارد. از این رو موسیقی منجر به انتقال فرهنگ می شود و به آموزش و تربیت کودکان کمک شایانی می نماید.
به هر روی، موسیقی ترکیبی از اصواتی است که دارای ریتم و ملودی است و ریتم، تکرار یک قطعه یا یک صدا در یک قالب و ساختار منظم و قابل پیش‌بینی است. موسیقی، ریتم و آهنگ به کودکان کمک می‌کند تا هیجانات و عواطف خود را بیان کنند. آن‌ها از طریق خواندن یک ترانه‌ی لذت بخش و یا زمزمه کردن زیر لب به احساسات مطبوع و مفرحی دست می‌یابند. موسیقی و ترانه ها منجر به تخلیه ی انرژی و هدایت آن به طرف رفتارها یا افکار نو و خلاقی می شوند.
فایده‌ی دیگر موسیقی این است که به آن‌ها اعتماد به نفس می‌دهد و آنها پی می‌برند که می‌توانند ذهن و افکار خود را به منظم و قاعده‌مندی به کار ببرند. از طریق موسیقی با واژه‌ها و عبارات جدیدی مواجه می‌شوند که همین موضوع آنها را وا می‌دارد که با کلمات و دایره‌ی لغات خودشان، ملودی‌هایی را بسازند و برای دیگران بخوانند و روابط دوستانه‌ی بین آنها محکم‌تر و صمیمی تر نیز خواهد شد.
بسیاری از آوازهایی که در مدارس خوانده می‌شوند یا در سایر مکان‌هایی که آن‌ها را می‌شنوند آنها را به نوعی با زندگی، با دردها و رنج‌ها و شادی‌های زندگی، با آرمان‌ها و اهداف یک جامعه آشنا می‌سازند. این آموزش‌ها ممکن است مرتبط با ارزش هایی باشند که روح ایمان و مذهب را نیز در کودکان پرورش داده و موجب میهن‌پرستی، عشق و علاقه به آزادی و سایر ارزش‌ها شوند.
نقش موسیقی و ترانه‌های کودکانه آنقدر اهمیت فراوانی دارد که حتی کودکان کمرو و خجالتی وقتی که ترانه‌ای را می‌خوانند خود به خود جسارت رویارویی با سایرین را پیدا کرده و به اعتماد به نفس بیشتری دست می‌یابند. بارها مشاهده می شود که کودکان پرخاشگر و بدرفتار نیز در هنگام پخش موسیقی، به آرامش می‌رسند و رفتار پرخاشگرایانه خود را درجمع کنترل می‌کنند.
ادارک و تاثیر موسیقی در سنین مختلف کودکی:
موسیقی در مراحل مختلف سنی ویژگی‌هایی دارد و به طرق مختلفی ادراک شده و اثرات آن بر کودکان به طور گسترده‌ای متفاوت می‌باشد.

اطفال:
شنیدن موسیقی در اطفال و ادراک آن‌ها از موسیقی وابسته به کسانی است که از آن‌ها مراقبت می‌کنند.
مادرها و پدرها یا سایر اعضای خانواده با آواز خواندن یا زمزمه‌ی ترانه‌هایی که برای کودک به عمل می‌آورند موجب رشد ادراک موسیقی در کودکان می‌شوند. تحقیقات نشان می‌دهند که کودکان حتی قبل از تولد نیز قادر به تشخیص موسیقی هستند. به هر روی، اطفال با موجی از صداها و ترانه‌ها و آوازها در زمان‌های مختلف مواجه هستند. والدین از روی محبت با آن‌ها به طور کودکانه‌ای سخن گفته و به طور آهنگین و موزونی در اوقات مختلف مانند غذا دادن به آن‌ها، در حمام یا در موقع پوشیدن لباس و.. برای آن‌ها انواع آوازها را می‌خوانند. در اتاق کودک یا حتی در مهدهای که آن‌ها را نگه می‌دارند، انواع مختلفی از موسیقی و ترانه برای آن‌ها خوانده و گذاشته می‌شود.
آن‌ها هنگامی که بزرگتر می‌شوند تمایل دارند که با شنیدن موسیقی موزون، دست‌های خود را به هم بزنند یا سرشان را تکان دهند و یا تمایل دارند که بالا و پایین بپرند و حرکاتی را از خودشان دهند.

کودکان نوپا:
کودکانی که از ۱۸ ماهگی تا ۳ سالگی قرار دارند، تمایل به آوازها و ترانه‌های کوتاه را از خود نشان می‌دهند. آن‌ها هنوز از حافظه‌ی خوبی برخوردار نیستند و از همین رو فقط به بخش‌هایی از یک ترانه یا آهنگ، به خصوص اگر موزون و ریتمیک باشد پاسخ می‌دهند. از همین رو باید واژه‌های مانوس را برای آنها تکرار کرد تا حافظه‌ی آنها در هنگام شنیدن موسیقی یا ترانه تقویت شود. تکرار این عبارات و نقاط برجسته‌ی موسیقی یا ترانه، آن‌ها را برای یادآوری تشویق می‌کند.
به آوازها و صداهای موزون و خود بخودی یا ارتجالی کودکان به خوبی گوش دهید. همان صداها را به طور ریتمیک و موزون به صورت بلند برای او تکرار کنید تا تشویق به ادامه‌ی آن شود. می توانید با یک ابزار ساده مانند یک قاشق چوبی یا چیزی مثل آن، بر روی ظروف ضربه‌های موزون بزنید تا او را برای ادامه‌ی خواندنش تشویق کنید. این کار به رشد زبان او کمک زیادی می‌کند و کودکان 3 ساله این توانایی را دارند که با شنیدن صداها آن‌ها را تکرار کنند.
شما می‌توانید همین فرایند را با پخش موسیقی‌های متنوعی انجام دهید و او را به جنب و جوش و ‌حرکت وادارید. از آن‌ها بخواهید که بالا و پایین بپرند، جست و خیز کنند ، لی لی کنند، در هوا بپرند و بخندند و.. بعد، می توانید بازی‌های متنوعی برای آن‌ها فراهم کنید مثلاً به او نشان دهید که هر وقت که موسیقی را قطع می کنید او باید روی یک پا بایستد یا مثلاً به طور همزمان دست مخالفش را بالا ببرد این بازی‌ها، بسیار مفرح و جالب خواهند بود. البته مدت زمان توجه کودکان نوپا هنوز خیلی طولانی نیست و لذا شما می باید بازی‌های کوتاه و متنوعی را برای او فراهم کنید .

کودکان قبل از پیش دبستانی:
کودکانی که ۴ تا ۵ سال دارند از ترانه و موسیقی از آن جهت لذت می‌برند که خودشان آواز بخوانند. آن‌ها دوست دارند که آواز بخوانند و واژه‌ها یا ملودی‌ها و ریتم‌های تکراری را بارها تکرار کنند. آن‌ها از این که در متن یک ترانه یا شعر موزون همراه با آهنگ، چیزهایی از آن‌ها خواسته شود یا دستوراتی را اجرا کنند خوششان می‌آید.
این کودکان با ترانه‌ها و موسیقی‌های مهد کودک ارتباط خوبی برقرار کرده و دوست دارند که این ترانه‌ها در مورد چیزهایی که برای آن‌ها آشناست مانند حیوانات، ابزار و اسباب بازی‌ها و... باشد آن‌ها حتی بدون موسیقی و فقط با دست زدن به طور گروهی نیز خیلی لذت می‌برند و به ویژه اگر با اشعار آشنا باشند. از این رو اگر شما کودکی در این سن دارید می باید به موسیقی تنوع ببخشید و آوازها و ترانه های سنتی، عامیانه و آشنا را برای آن‌ها به نمایش بگذارید.
یکی از بازی‌های خوب استفاده از کاربرد همزمان موسیقی و بازی ایفای نقش است که در آن، هر شخصی وانمود می‌کند که مثلاً یک حیوان مثل گربه، فیل و گنجشک و.. یا یک شی مثل ماشین و کامیون و غیره است. شما می‌توانید پارچه ها یا روسری‌هایی به او بدهید که مثل پروانه یا پرنده آن‌ها را همچون بال‌هایی تکان دهد و این کارها را همراه موسیقی انجام دهید که آنها از این کارها خیلی لذت می برد.

کودکان پیش دبستانی:
باید به یادداشته باشید که این کودکان نیز مانند نوپاها، مدت زمان توجه کوتاهی دارند و نباید اصرار کنید که مثلاً در آواز خواندن دسته جمعی طولانی شرکت داشته باشند زیرا تمرکز و توجه آن‌ها از دست خواهد رفت.
اصولاً بگذارید که علاقه‌ی آن‌ها راهنمای کار شما باشد نه این که شما به هر کاری اصرار کنید. بیشتر کودکان 6 تا 9 ساله دوست دارند که در مورد هر چیزی یک آوازی را بخوانند یا بسازند. تمایل آن‌ها به اصوات موزون زیاد است. آن‌ها در مورد وقایع و اتفاقات روزمره مسایل عامیانه و.. تمایل به چنین کاری دارند. به هر روی، در این مرحله از رشد کودکان، آوازها و ترانه‌ها و فعالیت‌های موسیقیایی در مدرسه نقش مهمی ایفا می‌کند.
بنابراین بهتر است که ترانه‌هایی انتخاب شوند و همراه داستان‌ها یا اشعاری باشد که به امور ورزشی، بازی‌ها، آشنایی با شهرها و کشورها، آشنایی با افراد مشهور یا کشفیات و امور علمی باشد تا به خوبی یاد گرفته و به آسانی نیز یادآوری شوند. اما همین اشعار و ترانه‌ها می‌باید کوتاه و محدود باشند.
تجارب گروهی موسیقی‌ها و ترانه‌ها و خواندن اشعار در گروه‌ها، می تواند سبب تحکیم روابط دوستی آنها شود و بر تجارب زندگی شان اضافه نماید .اصولآً این کودکان از چنین فعالیت های موسیقیایی و.. در گروه لذت می‌برند خواه در مدرسه باشد یا در جمع کودکان محله یا در یک مراسم و جز آن. اگر به رفتار آنها دقت کنید مشاهده می‌کنید که در اجرا یا تمرین برای اجرای این برنامه‌ها آنها چقدر با وجدان و جدی کار می‌کنند!
این کودکان از ابزار و وسایل موسیقی ضربی یا کوبشی خوششان می آید و اصولآً در فعالیت های موسیقی و نشان دادن علاقه به آن، خودجوش هستند. اگر شما مربی یا مراقب آن‌ها باشید اصلاً نیازی ندارد که در این امر تلاش زیادی کنید زیرا آن‌ها خیلی از کارها را مانند موسیقی، روابط بین گروهی و تجارب شان را می‌توانند سازماندهی کنند. آن‌ها تمایل دارند که این گونه فعالیت‌ها را به نمایش دیگران بگذارند.

چگونه می‌توان به کودکان در ادراک و لذت بردن از موسیقی کمک کرد؟
برای اغلب کودکان، آواز خواندن به اندازه صحبت کردن، امری طبیعی است. آنها یاد می گیرند که به همان مقدار و همان خوبی که صحبت می‌کنند آواز بخوانند و این کار را از دیگران تقلید می‌کنند. البته به صورت خود جوش و ارتجالی به این کار تمایل دارند و اصلاً نیازی نیست که شما به آن‌ها چگونه آواز و ترانه خواندن را آموزش دهید اما می توانید کاری کنید که آن‌ها روش خوب خواندن و بیان موسیقیایی خوبی پیدا کنند. اگر صبر و حوصله به خرج دهید و مثلاً اگر مربی آن‌ها هستید و می‌خواهید به یک گروه آموزش موسیقی و سرود و جز آن دهید، می‌باید حوصله به خرج دهید و به آن‌ها تشریک مساعی در کار گروهی را یاد بدهید.
اگر به عنوان والدین آن‌ها هستید، همین کارها و کار کردن با آنها در خانه موجب می‌شود که کودکان برای فعالیت‌های گروهی از آمادگی و اعتماد به نفس بیشتری برخوردار شوند. اگر شما در هنگام کار با کودک، با اعتماد به نفس باشید، از کار خودتان راضی باشید و لبخند بزنید طبعاً آن‌ها نیز در محیط اجتماعی و در روابط گروهی شان همین کارها را خواهند کرد.
ممکن است که شما برای علاقه‌مند کردن و جلب توجه به آن‌ها به یک ابزار موسیقی و یادگیری آن وسیله، نیاز داشته‌باشید که از عکس‌های آن وسیله و نشان دادن آن به کودک شروع کنید و یا داستانی را در آن خصوص برایش تعریف کنید یا از سایر روش‌ها استفاده نمایید. استفاده از ضبط صوت یا صفحه‌ی گرامافون‌ها برای جلب توجه آنها به موسیقی کمک کننده خواهد بود. انواع نوارهای مربوط به سازهای مختلف را برای کودک پخش کنید تا به تدریج زمینه‌ی علاقه‌ی‌ او مشخص شود . از کتاب داستان‌های صوتی که با لمس یک صفحه یا عکس و تصویر ترانه‌ای را پخش می کند شروع کنید. در این نوع کتاب‌ها، علاوه‌بر آموزش و یادگیری، ذوق و قریحه‌ی موسیقی نیز مد نظر قرار می‌گیرند.
اگر می‌خواهید او را به موسیقی و درک زیبایی آن جلب کنید، در زمان‌های مختلف این کار را انجام دهید مثلاً هنگامی که او را می‌شویید یا در تفریح هستید یا در زمان‌های استراحت و... از موسیقی‌های متنوع استفاده کنید.
موسیقی‌ها یا ترانه‌هایی را انتخاب کنید که کلمات آن واضح باشند و با روند طبیعی ذهن هماهنگی داشته باشند ، کودکان از ریتم‌ها یا ملودی‌های تکراری خوششان می‌آید و از این موارد استفاده کنید.
آنها از این که خودشان سازی را بنوازند و در این فعالیت سهیم باشند لذت می‌برند بنابراین اگر می‌خواهید آنها خلاق‌تر باشند اجازه بدهید که در این مسیر عمل و فعالیت کنند.
برای علاقمند کردن آن‌ها می‌توانید این فعالیت‌های متنوع و مفرح را با یک یا چند کودک اجرا کنید.
1- به صورت یک دایره کف اتاق بنشینید. در ابتدا به یک موسیقی بی‌کلام گوش کنید مثلاً به یک ساز پیانو. یک موسیقی که برای آن‌ها ساده است را پخش کنید.
۲- حالا، دوباره آن را پخش کنید. اکنون همه‌ی‌ کودکان با آن دست بزنند یا سعی کنند در زمان مقرری که خود موسیقی مشخص کرده یا شما تعیین می‌کنید، دستان خود را به هم بزنند. البته کودکان در این زمینه کمی ناهماهنگی شنیداری و عمل کردن دارند و لذا خیلی به آن‌ها سخت نگیرید.
3- دوباره موسیقی را پخش کنید و مثلاً در یک زمان خاص و مقرر و هماهنگ با موسیقی یک واژه یا عبارت یا کلامی را به طور گروهی به کار ببرید.
۴- اگر ابزار موسیقی در اختیار دارید، این زمان مناسبی است که سایر اهداف خود را به صورت گروهی اجرا کنید. مثلاً حس همکاری، دوستی، سهیم شدن در ابزار موسیقی و جز آن که به روابط اجتماعی آنان کمک ارزنده ای می‌کند.
5- اگر از فضای مناسبی برخوردار هستید بگذارید که آن‌ها در فعالیت همراه با موسیقی آزادانه تر عمل کنند مثلاً بازی لی‌لی را با گچ بکشید و به همراه موسیقی مناسبی، آن بازی را با کودکان انجام دهید.
۶- بعضی از کودکان دلشان نمی خواهد که مثلاً دست بزنند یا در این بازی شرکت کنند. اصلاً ایرادی ندارد. به آنها اصرار نکنید. بگذارید تا آزاد باشند و هر وقت خواستند به گروه بپیوندند.
7- اگر ابزار موسیقی یا بازی خاصی را انتخاب می‌کنید حتماً مراقب امنیت و سلامت کودکان نیز باشید تا آسیبی نبینند. در ضمن مراقب وسایل گران قیمت خانه یا محیط اطرافتان باشید.
۸- اگر وسیله یا ابزار موسیقی را می نوازید، با حالت‌های گوناگون این کار را انجام دهید تا آن‌ها با انواع صداها آشنا شوند مثلاً یک بار بلند، یک بار آرام، گاهی آهسته، زمانی با صدای زیر و زمان دیگر صدای بم و.. این کار را انجام دهید. این کار به انعطاف فکری آن‌ها کمک زیادی می‌کند تا درک کنند که تا چه حدی می‌توان تغییرات در صداها را با مهارت ایجاد کرد.
9- اگر ابزار و وسایل موسیقی متعدد دارید، صدای آن‌ها را با هم به طور مقایسه‌ای بنوازید.
۱۰- دو یا چند وسیله موسیقی را با هم بنوازید تا با ترکیب صداها آشنا شوند.
11- از آن‌ها بخواهید که چشمانشان را ببندند یا اگر سخت است از چشم بند استفاده کنید و از آنها بخواهید که به صداهای مختلف گوش دهند. از آنها سوال کنید که: چه صداهایی می‌شنوید؟ این صداها از کجا می‌آیند؟ از آن‌ها بخواهید که صداهای اتاق یا سالن و بیرون آن را مقایسه کنند و تشخیص دهند. از اتاق‌ها یا جاهای مختلف، صداها را درآورید و ببینید می‌توانند تشخیص دهند که چه صدایی از کدام اتاق می‌آید؟
۱۲- از آنجائی که آن‌ها از ریتم و تکرار خیلی خوششان می‌آید، این کار را انجام دهید و ببینید که آیا کودکان می‌توانند یک ریتم تند بسازند؟ یک ریتم آهسته را چطور؟ کارهای مفرحی انجام دهید مثلاً ببینید که چه کسی می‌تواند صدای ریتم چهار نعل رفتن اسب را درآورد؟ ببینید آیا آن‌ها می‌توانند ریتم‌ها را با هم ترکیب کنند؟ آیا تمام کودکان می‌توانند در اجرای ریتم به طور هماهنگ عمل کنند؟ برای این کارها از موسیقی و ریتم‌های آشنا مثل سرودهای مدرسه یا شعرهای کتاب درسی و یا داستان‌های کودکانه استفاده کنید .
13- به تدریج که کودکان با این فعالیت ها آماده شدند، می توانید در جلسات بعدی از موسیقی‌های ترکیبی مانند سمفونی‌ها استفاده کنید. در این نوع اجراها، سازهای مختلفی وجود دارند که تشخیص صداهای هر یک از ابزار موسیقی برای رشد قدرت تشخیص آن‌ها خیلی سودمند خواهد بود. کودکان را در دسته‌های 3 نفری قرار دهید تا این نوع موسیقی‌ها را تشخیص داده و به تدریج مبادرت به نواختن گروهی آن‌ها کنند.
۱۴- اگر به این فعالیت‌های گروهی می‌پردازید از قبل باید برنامه‌ای داشته باشید و دقیقاً بدانید که چه وقتی باید آغاز کنید و چه هنگامی باید جلسه را تمام کنید زیرا نباید کاری کنید که آن‌ها خسته و دلسرد شوند. از سوی دیگر باید هماهنگی بین کودکان را مدنظر داشته‌باشید. این هماهنگی‌ها، در تمام فعالیت‌های کودکان اهمیت دارد خواه در مدرسه باشد خواه در بازی‌های گروهی یا در فعالیت‌های موسیقیایی زیرا اگر هماهنگی و نظم نباشد آن‌ها به بی‌نظمی کشیده شده و اهداف شما سخت‌تر و دیرتر محقق می‌شود. مثلاً ۳ دقیقه فعالیت کنید و سپس کار را متوقف نمایید و این کارها را به طور متناوب انجام دهید.
15- مانند هر فعالیت گروهی دیگر، در اینجا نیز از کودکان استفاده کنید و رهبری را تعیین کنید که سایر کودکان از او تبعیت کنند و به عنوان الگو از او تقلید نمایند. اگر آواز یا سرودی خوانده می‌شود سایر کودکان باید از او پیروی نمایند و سعی کنند در بیان واژه‌ها یا سایر اعمال، با او هماهنگ باشند. هیچگاه کارهای تکراری را خیلی زیاد انجام ندهید تا موجب خستگی و یکنواختی آن‌ها نشود. مثلاً اگر یک موسیقی پخش می‌شود یا سرودی در حال اجرا می‌باشد، آن را خاموش کنید و اجازه بدهید که کودکان آن موسیقی یا امور شبیه آن را اجرا کنند.