سلامت روان کودکان، در روزهای قرنطینه

این روزها بحران همه‌گیری کرونا به عنوان مهم‌ترین چالش سلامت جهانی مطرح است و نه‌تنها بیماری جدی جسمانی ایجاد می‌کند، بلکه تاثیرات آن بر سلامت روان نیز انکارناپذیر است. ضمن اینکه بحران‌ها و بیماری‌ها بیشتر کودکان و نوجوانان را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند و باعث ایجاد نگرانی و استرس در آنها می‌شوند که می‌تواند موجب آسیب‌های جدی و پایدار بر سلامت روان کودکان، نوجوانان و خانواده‌ها شود.

استرس و بحران‌های روانی اجتماعی در کودکان و نوجوانان
کودکان از نظر ظرفیت تحمل رخدادها، توانایی‌های متفاوتی دارند. بزرگسالان اغلب فهم کودکان را دست‌کم می‌گیرند، به‌خصوص در شرایط بحرانی که شدیدترین پاسخ‌های حفاظتی آنها بروز می‌کند اما واقعیت این است که کودکان گوش می‌دهند، احساساتی که در اطراف آنهاست، مانند اسفنج جذب می‌کنند، همه چیز را به‌طور فعال تفسیر می‌کنند و معمولا دنبال پی‌بردن به علل وقایع هستند. یادتان باشد بحران، شرایطی است که در آن توانایی فرد برای تحمل استرس کافی نیست و موجب بروز واکنش های عاطفی و رفتاری شدید می‌شود.
مرگ عزیزان، جدایی و طلاق، زلزله، سیل، سوانح و تصادفات شدید، کودک‌آزاری و غفلت از جمله موارد بحران هستند. کودکان در شرایط بحران دچار استرس می‌شوند و مجموعه‌ای از واکنش‌های جسمی، هیجانی و رفتاری را از خود بروز می‌دهند.
میزان سازگاری کودکان با شرایط استرس‌زا به شدت استرس، سن، وضعیت سرشتی، حمایت‌های محیطی و... بستگی دارد. اگر شدت استرس زیاد، مکرر و مداوم باشد، احتمال آسیب بیشتر است. کودکان کوچک‌تر مهارت‌های سازگاری ضعیف‌تری دارند و باید از آنها بیشتر حمایت و مراقبت شود.
والدین باید یاد بگیرند با کودکان به اقتضای سن آنها صحبت کنند. اگرچه واکنش‌های کودکان به شخصیت و سطح رشد آنها بستگی دارد، به‌شدت تحت تاثیر محیط عاطفی خانواده قرار دارند و باید در چارچوب این محیط درک شوند.

برقراری ارتباط مطلوب با کودک
کودکان خیلی زود یاد می‌گیرند به چه کسی می‌توانند اعتماد کنند و رازهایشان را درمیان بگذارند. هنگامی که کودک سوالی درمورد بیماری می‌پرسد، شفاف‌سازی میزان اطلاعات قبلی او و دلیل سوالش بااهمیت است زیرا کودک نسبت به آنچه که والدین انتظار دارند متفاوت فکر می‌کند.
برخی کودکان به اضطراب و ناراحتی والدین خود واکنش نشان می‌دهند، در حالی که سایر کودکان ممکن است دچار بهانه‌گیری، خشونت، انزوا و تنهایی شوند. لازم است به کودکان برای ابراز نگرانی‌ها و دغدغه‌های خود زمان و فرصت کافی داده شده و هرگونه سوءبرداشت ترسناک شفاف شود.
والدین در شرایط بحران باید کودکان را آرام کنند و به آنها اطمینان بدهند که کاری برای راحتی آنها انجام می‌دهند و آنها را همچنان دوست دارند و مراقبت می‌کنند.

واکنش کودکان به شرایط استرس‌زا
کودکان با توجه به سن و قدرت سازگاری‌شان واکنش‌های متفاوتی به استرس نشان می‌دهند که مهمترین آنها را می‌توان چنین برشمرد:
-نشانه‌های جسمی مثل تپش قلب، تعریق، تهوع، استفراغ، سردرد، بدخوابی یا بی‌خوابی، کابوس‌های شبانه، تغییرات اشتها و شب‌ادراری
-نشانه‌های رفتاری هیجانی مثل ترس، اضطراب، احساس غم و اندوه، کناره‌گیری، لجبازی، خشم و پرخاشگری، رفتارهای واپس روی، بیش‌فعالی، کم‌توجهی، بی‌قراری و گریه
کودکان در مواجهه با بحران، واکنش‌های هیجانی و رفتاری ناخواسته و شدیدی نشان می‌دهند. برای مدیریت بحران باید واکنش‌های هیجانی کودکان کنترل شود و خانواده برای پیدا کردن راه‌حل‌های مناسب تلاش کند.

بروز افکار و احساسات؛ کمک به سازگاری کودک
افراد در شرایط بحران ممکن است افکار مختلفی داشته باشند؛ بعضی دنبال علت و برخی دنبال مقصرند، برخی خطر را انکار می‌کنند و ساده‌انگارند و برخی تفکر فاجعه‌پنداری دارند.
کودکان نیز متناسب با سن و رشد شناختی ممکن است افکار مشابهی داشته باشند. والدین باید به کودک آموزش دهند که احساسات خود را بیان کرده و نگرانی‌هایش را ابراز کند. کودکان کوچک‌تر برای سازگاری بیشتر نیازمند حمایت و کمک بزرگ‌ترها هستند.

اصول صحبت‌کردن با کودک و ایجاد آرامش در قرنطینه خانگی
-هنگام گفت‌وگو با کودک لازم است با آرامش صحبت کنید.
-اطلاعات درست را با زبانی ساده و قابل‌فهم برای او توضیح دهید.
-به اندازهای که مورد نیاز کودک است به وی اطلاعات بدهید.
-از به کاربردن کلمات ترسناک اجتناب کنید.
-همه اطلاعات را یک‌جا به کودک ندهید.
-دانسته‌ها و نگرانی‌های کودک را از بحران جویا شوید.
-از کودک بپرسید راجع به این موضوع چه شنیده، چه فکری دارد و چه مسائلی نگرانش می‌کند.
-از دادن اطلاعاتی که از درستی آنها مطمئن نیستید اجتناب کنید.
-لازم نیست نگرانی خود را از کودک مخفی کنید. مهم این است که در حضور کودک بر احساسات خود مسلط باشید و واکنش‌های شدید و ناسازگارانه نشان ندهید.
-به کودک یاد دهید وقتی تحت‌ فشار است چه کارهایی می‌تواند انجام دهد تا احساس بهتری داشته باشد (با دوستش صحبت کند، تلویزیون ببیند، بازی کند، موزیک گوش کند، کتاب بخواند). خودگویی‌های مثبت و جایگزینی افکار مثبت به جای افکار منفی را به کودک آموزش دهید.
-در زمان‌های مختلف با کودک صحبت کنید و فقط به یک نوبت برای گفت‌وگو با وی اکتفا نکنید.
-با کودک صادق باشید. وقتی نگرانی و استرس بیشتر است، کودک نیاز به توجه و محبت بیشتری دارد. او را در آغوش بگیرید، نوازش کنید و ببوسید.
-مراقب باشید کودکان در معرض اخبار بد و ناگوار یا فضای مجازی قرار نگیرند.
-تماشای تلویزیون را به‌خصوص در زمان پخش اخبار بد برای کودکان محدود کنید.
-توجه داشته باشید کودک بیش از حد درگیر بازی با گوشی و اینترنت و رایانه نشود.
-برای پرکردن وقت کودک به علت تعطیلی مهدکودک یا مدرسه برنامه‌ریزی کنید. نقاشی، بازی، مطالعه، ورزش، کارهای منزل و تکالیف درسی از این جمله است.
-برنامه‌های معمول زندگی را حفظ کنید. هرچه روال زندگی را به وضعیت قبل از بحران نزدیک‌تر کنید، استرس کمتر می‌شود.
-با افراد فامیل از طریق شیوه‌های مجازی مانند استفاده از تلفن یا فضای مجازی ارتباط برقرار کنید.
-شرایط انجام فعالیت‌های درسی و مدرسه را با استفاده از اینترنت و رسانه‌های تصویری و آنلاین برای کودک مهیا کنید.
-کودک را برای رعایت نکات بهداشتی تشویق کنید. انتظاراتتان را کاملا ساده و کوتاه برایش بیان کرده و پیامد اجرای آن را مشخص کنید، مثلا: (برو دستت رو بشوی. در صورتی که انجام بدی می‌تونی بستنی بخوری و در غیر این صورت نمی‌تونی)
- در تحسین و تشویق دست و دلباز باشید.

رفتار مناسب با کودک سوگوار
ممکن است کودک، پدر، مادر یا یکی از نزدیکان خود را به‌دلیل ابتلا به بیماری کووید-۱۹ ازدست داده باشد. در چنین شرایطی توجه به چند نکته بسیار مهم خواهد بود:
-یک فرد بزرگسال سالم که رابطه خوبی با کودک دارد مراقبت از کودک را برعهده بگیرد.
-کودک و سایر بازماندگان با روشی امن و کم‌خطر در ارتباط باشند تا کودک با ارتباط تلفنی و تصویری، احساساتش را ابراز کند.
-بهتر است شرایطی فراهم شود تا کودک در فضاهای مجازی با دوستان و همکلاسان خود ارتباط برقرار کرده و تا حدی تسلی خاطر پیدا کند.
-کودک باید بتواند احساساتش را بیان کند. سرکوب احساسات او باعث پیچیدگی سوگ می‌شود.
-خواندن داستان‌های با مفهوم سوگ می‌تواند به کودک کمک کند تا تحمل چنین رنجی آسان‌تر شود. این روش کمک می‌کند تا کودک با شخصیت داستان همذات‌پنداری کند و احساساتش را بروز دهد.
-نقاشی کشیدن و یادآوری خاطرات شخص متوفی برای تسلی خاطر کودک کمک‌کننده است.
-هر کودکی منحصربه‌فرد است و به روش خاص خودش سوگواری می‌کند. تلاش نکنید واکنش کودک را یکنواخت و محدود به الگوی خاصی کنید.
-اگر علائم سوگ کودک طولانی یا شدید شد، با مشاور یا متخصص صحبت کنید و از او کمک حرفه‌ای بگیرید.