یبوست عملکردی چیست؟ ۶ نشانه و روش تشخیص + روش‌های درمان تضمینی

علت یبوست عملکردی

یبوست عملکردی معمولاً نتیجه اختلال در کارکرد دستگاه گوارش است و علت ساختاری یا بیماری زمینه‌ای خاصی برای آن یافت نمی‌شود. با این حال عوامل زیر می‌توانند در ایجاد آن نقش داشته باشند:

• اختلال در حرکات روده (کاهش حرکات پریستالتیک یا حرکات دودی)
• اختلال در هماهنگی عضلات کف لگن هنگام دفع
• عوامل روانی و استرس که روی اعصاب روده تأثیر می‌گذارند
• مصرف طولانی‌مدت برخی داروها مثل ضدافسردگی‌ها، داروهای ضد درد مخدر یا آهن
• سبک زندگی کم‌تحرک و عدم مصرف کافی فیبر

بیشتر بخوانید: روان‌ کننده شکم _ ۱۱ راهکار خانگی درمان یبوست، خوراکی‌ها و داروهای موثر

علائم یبوست عملکردی

علائم یبوست عملکردی معمولاً مزمن و مکرر هستند و در مقایسه با یبوست ساده شدت بیشتری دارند:

• دفع کمتر از ۳ بار در هفته
• نیاز به زور زدن شدید هنگام اجابت مزاج
• احساس دفع ناکامل پس از اجابت مزاج
• مدفوع خشک و گلوله‌ای شکل
• احساس انسداد یا گرفتگی در مقعد
• نیاز به استفاده از دست یا فشار خارجی برای دفع

فرق یبوست عملکردی با یبوست ساده

یبوست ساده و عملکردی از جنبه‌های با هم تفاوت دارند:

یبوست ساده: معمولاً موقتی است، علت مشخص مثل کمبود فیبر یا بی‌تحرکی دارد و با اصلاح سبک زندگی بهبود می‌یابد.

یبوست عملکردی: طولانی‌مدت (بیش از ۳ ماه) است، علت ساختاری ندارد و بیشتر به مشکلات عملکردی روده و اعصاب مربوط می‌شود. در بسیاری از موارد نیاز به بررسی و درمان تخصصی دارد.

بیشتر بخوانید: هموروئید یا بواسیر چیست؟ 5 علائم شایع انواع آن + درمان فوری

روش‌های تشخیص یبوست عملکردی

تشخیص یبوست عملکردی معمولاً توسط پزشک گوارش انجام می‌شود و شامل بررسی شرح‌حال، معاینه بالینی و در صورت نیاز تست‌های تخصصی است. مهم‌ترین روش‌ها عبارتند از:

۱. شرح حال و معاینه بالینی

• پرسش در مورد مدت زمان یبوست، دفعات اجابت مزاج، قوام مدفوع، زور زدن و احساس دفع ناکامل
• بررسی مصرف داروها، رژیم غذایی و سطح فعالیت بدنی
• معاینه مقعد و کف لگن برای تشخیص مشکلات ساختاری مانند شقاق یا بواسیر

 ۲. استفاده از معیارهای بین‌المللی (Rome IV Criteria)

یکی از اصلی‌ترین ابزارهای تشخیص است و به مجموعه معیارهای بین‌المللی گفته می‌شود که برای تشخیص اختلالات عملکردی دستگاه گوارش (مانند سندرم روده تحریک‌پذیر و یبوست عملکردی) تدوین شده است. بر اساس این معیارها، یبوست عملکردی زمانی مطرح می‌شود که:

علائم باید حداقل در ۳ ماه گذشته وجود داشته باشند و شروع آن‌ها حداقل ۶ ماه قبل باشد.

بیمار حداقل دو مورد از شرایط زیر را در بیش از ۲۵٪ اجابت مزاج‌ها تجربه کند:

1. زور زدن زیاد هنگام دفع
2. مدفوع سفت و گلوله‌ای (طبق مقیاس بریستول نوع ۱ یا ۲)
3. احساس دفع ناکامل
4. احساس انسداد یا گرفتگی در مقعد
5. نیاز به کمک دستی یا مانور مکانیکی برای دفع
6. دفعات اجابت مزاج کمتر از ۳ بار در هفته

به زبان ساده: کرایتری روم برای یبوست عملکردی یعنی مجموعه‌ای از نشانه‌ها و شرایط بالینی که اگر در مدت زمان مشخصی وجود داشته باشند و علت دیگری برای آن یافت نشود، پزشک تشخیص یبوست عملکردی می‌دهد.

بیشتر بخوانید: با قوی‌ترین داروی گیاهی برای اسهال آشنا شوید _ درمان آسان و سریع

 ۳. مانومتری آنورکتال

 تستی تخصصی برای اندازه‌گیری فشار عضلات مقعد و رکتوم است. نشان می‌دهد آیا عضلات هنگام دفع به درستی شل یا منقبض می‌شوند یا خیر. این روش برای تشخیص دیس‌سینرژی دفعی بسیار مهم است.

 ۴. تست خروج بالون (Balloon Expulsion Test)

یک بالون کوچک در رکتوم قرار داده می‌شود و از بیمار خواسته می‌شود آن را دفع کند. اگر بیمار نتواند بالون را ظرف مدت معین دفع کند، احتمال یبوست عملکردی و اختلال دفعی مطرح می‌شود.

 ۵. دفکوگرافی (Defecography)

نوعی تصویربرداری (اشعه ایکس یا MRI) در حین دفع مدفوع مصنوعی است. اختلالات ساختاری یا عملکردی رکتوم و کف لگن را نشان می‌دهد.

 ۶. کولون ترانزیت تایم (Colon Transit Study)

 برای بررسی سرعت حرکت مدفوع در روده بزرگ استفاده می‌شود. معمولاً با بلع مارکرهای مخصوص و گرفتن عکس‌های متوالی از شکم انجام می‌شود. کمک می‌کند بین یبوست ناشی از کندی حرکت روده و یبوست عملکردی افتراق داده شود.

روش‌های درمان خانگی یبوست عملکردی

در اولین خط درمانی شما می‌توانید با روش‌های درمان خانگی به میزان زیادی یبوست عملکردی را کاهش دهید:

• افزایش مصرف فیبر غذایی (میوه، سبزیجات، غلات کامل، حبوبات)
• نوشیدن ۸ تا ۱۰ لیوان آب در طول روز
• ورزش منظم به‌ویژه پیاده‌روی روزانه
• ایجاد الگوی منظم دفع، مثلاً مراجعه به دستشویی در ساعت مشخص روزانه
• مصرف خوراکی‌های ملین طبیعی مانند آلو خشک، انجیر، سبوس گندم
• کاهش استرس و استفاده از روش‌های آرام‌سازی مانند یوگا و تنفس عمیق

روش درمانی بیوفیدبک

بیوفیدبک (Biofeedback) در یبوست عملکردی یک روش درمانی غیر دارویی است که به بیماران کمک می‌کند یاد بگیرند عضلات کف لگن و ناحیه مقعد را هنگام دفع درست به کار ببرند.

در بسیاری از افراد مبتلا به یبوست عملکردی، مشکل اصلی این است که عضلاتی که باید در زمان اجابت مزاج شل شوند، به‌طور ناهماهنگ منقبض می‌شوند یا هماهنگی لازم را ندارند. به این حالت دیس‌سینرژی دفعی گفته می‌شود. در روش بیوفیدبک تلاش می‌شود این ناهماهنگی اصلاح گردد.

مکانیزم بیوفیدبک در یبوست عملکردی

روش بیوفیدبک به شکل زیر انجام می‌شود:

• بیمار به وسیله سنسور یا پروب مخصوص (که در ناحیه مقعد یا کف لگن قرار داده می‌شود) به دستگاه متصل می‌شود.
• دستگاه فعالیت عضلات و فشارهای ناحیه را روی صفحه نمایش نشان می‌دهد.
• درمانگر با آموزش تصویری یا شنیداری به بیمار یاد می‌دهد چطور عضلات را هنگام دفع شل یا منقبض کند.
• بیمار با تمرین و بازخورد لحظه‌ای از دستگاه، به مرور الگوی صحیح دفع را یاد می‌گیرد.

فواید بیوفیدبک در یبوست عملکردی

بعضی از فواید اثبات شده روش بیوفیدبک برای درمان یبوست عملکردی عبارت است از:

• بهبود هماهنگی عضلات کف لگن
• کاهش نیاز به زور زدن و احساس انسداد
• افزایش دفعات دفع موفق
• کاهش وابستگی به داروها و ملین‌ها
• بهبود کیفیت زندگی در مبتلایان به یبوست مزمن

بیوفیدبک برای چه افرادی انجام می‌شود؟

روش درمانی بیوفیدبک برای افراد زیر قابل استفاده است:

• افرادی که با وجود مصرف فیبر، آب کافی و داروهای ملین همچنان یبوست مزمن دارند.
• کسانی که هنگام دفع نیاز به زور زدن شدید دارند یا حس می‌کنند مدفوع کامل خارج نمی‌شود.
• بیماران مبتلا به احساس انسداد در مقعد یا نیاز به استفاده از دست برای کمک به دفع.
• افرادی که در تست‌های تخصصی (مانند مانومتری مقعد) مشخص شده دچار دیس‌سینرژی دفعی هستند.
• کودکانی که یبوست عملکردی طولانی‌مدت دارند و به درمان‌های معمول پاسخ نداده‌اند.

روش‌های دارویی یبوست عملکردی

اگر تغییر سبک زندگی کافی نباشد، پزشک ممکن است دارو تجویز کند:

• ملین‌های فیبری مانند پسیلیوم (اسفرزه)
• ملین‌های اسموتیک مانند لاکتولوز یا پلی‌اتیلن گلایکول (PEG)
• ملین‌های محرک مثل بیزاکودیل یا سنا (در موارد کوتاه‌مدت)
• داروهای بهبوددهنده حرکات روده که در موارد مزمن و مقاوم استفاده می‌شوند
• شیاف در موارد حاد و انسداد موقت

بیشتر بخوانید: قطره پدی لاکت چیست؟ ۵ کاربرد رایج و راهنمای مصرف + فواید و عوارض

پیشگیری از یبوست عملکردی

شما می‌توانید با تغییرات زیر در سبک زندگی خود به میزان زیادی از بروز یبوست عملکردی جلوگیری کنید:

• داشتن رژیم غذایی سرشار از فیبر
• مصرف منظم مایعات کافی
• پرهیز از مصرف بی‌رویه داروهای یبوست‌زا (در صورت امکان با نظر پزشک)
• فعالیت بدنی منظم برای تحریک حرکات روده
• توجه به اشاره بدن و جلوگیری از به‌تعویق انداختن اجابت مزاج

چه زمانی باید برای یبوست عملکردی به پزشک مراجعه کنیم؟

در صورت مشاهده علائم زیر باید به پزشک مراجعه کنید:

• یبوست بیش از سه ماه ادامه داشته باشد
• وجود خون در مدفوع یا خون‌ریزی مقعدی
• کاهش وزن بی‌دلیل همراه با یبوست
• درد شدید شکم یا نفخ مداوم
• نیاز مداوم به دارو یا ملین برای دفع
• داشتن سابقه بیماری‌های گوارشی یا کولون در خانواده

سخن پایانی

یبوست عملکردی یکی از شایع‌ترین مشکلات گوارشی است که گرچه علت ساختاری مشخصی ندارد، اما می‌تواند زندگی روزمره فرد را به شدت تحت تأثیر قرار دهد. تفاوت آن با یبوست ساده در این است که با تغییرات معمول سبک زندگی به راحتی برطرف نمی‌شود و اغلب نیازمند بررسی تخصصی و درمان‌های هدفمند است. شناخت علائم، مراجعه به‌موقع به پزشک و بهره‌گیری از روش‌های درمانی مختلف از جمله اصلاح تغذیه، ورزش، دارو و در صورت لزوم بیوفیدبک می‌تواند نقش مهمی در کنترل این مشکل داشته باشد. توجه به پیشگیری و اصلاح عادات روزانه بهترین راه برای کاهش خطر بروز یبوست عملکردی در بلندمدت است.