کنترل خشم در کودکان، عوامل ایجاد کننده

دانشنامه‌رشد: خشم یک واکنش عاطفی در کودکان است و بیشتر از سایر حالات عاطفی در بچه‌ها دیده می‌شود، زیرا در محیط کودکان محرک‌های خشم‌انگیز بسیار وجود دارد و کودکان خیلی زود درمی‌یابند که خشم راه خوبی برای جلب توجه و رسیدن به آرزوست.

یکی از ویژگی‌های برجسته کودکان خشمگین، آن است که واکنش‌های آنان با عوامل و محرک‌هایی که آنان را به خشم آورده است چندان تناسبی ندارد و معمولاً شدیدتر است. کودکان بزرگ‌تر با دعوا کردن،‌ لگدزدن، سنگ‌پرانی و اذیت و آزار کردن، خشم خود را نشان می‌دهند و به تدریج واکنش‌های خشم‌آلود دیگری را که بیش از کتک زدن، اجتماع پسند است مانند فحش دادن، مسخره کردن، قسم خوردن، بی‌ادبی و غیره،‌جایگزین آنها می‌کنند. بچه‌هایی که آشنا به مهارت‌های لازم برای شرکت در بازی‌ها یا برخورد با مشکلات نیستند، اغلب دچار خشم می‌شوند. فرا گرفتن این گونه مهارت‌ها در کم شدن خشم بچه‌ها تاثیر فراوان دارد.

بروز خشم در سنین مختلف

از وقتی که زبان کودک باز می‌شود، او به جای فعالیت‌های بدنی، خشم خود را به وسیله کلمات ظاهر می‌سازد. جلوگیری از فعالیت‌های کودک و رشد قوه تکلم در او و مشکلاتی که از این لحاظ برای او به‌وجود می‌آید، در ماه‌های آخر دومین سال زندگی باعث خشم کودک می‌شود. ایجاد عادات بدنی، جلوگیری بزرگترها از انجام کارهایی که کودک به آنها علاقه‌مند است، بازی با هم‌سالان،‌دست زدن به اسباب‌بازی‌های کودک و ارتباط کودک با دیگران تا چهارسالگی سبب بروز خشم در بچه‌ها می‌شود. ابتدا خشم کودک به صورت حمله نمایان می‌شود ولی به تدریج اعمال و رفتار دیگر، خشم کودک را ظاهر می‌سازد. تا دو سالگی کودک خشم خود را با دور انداختن اشیاء، گاز گرفتن و زدن، نشان می‌دهد. در سه یا چهار سالگی زبان جای فعالیت‌های بدنی را می‌گیرد. در پنج یا شش سالگی کودکان خشم خود را به صورت کناره گرفتن از دیگران یا طرد کردن آنها ظاهر می‌سازند. در هشت یا نه سالگی خشم کودک ابتدا جنبه درونی و احساسی پیدا می‌کند یعنی احساسات او جریحه‌دار می‌شود یا دیگران را می‌رنجاند و بعد به صورت نزاع و کشمکش با دیگران ظاهر می‌شود. گاهی نیز بچه‌ها خشم خود را از راه بلند صحبت‌کردن، به خود بالیدن، خشونت و گستاخی در مقابل بزرگسالان و بچه‌های همسن و رقابت با دیگران ظاهر می‌سازند.

عوامل ایجادکننده خشم در کودکان

محرک‌هایی که منجر به واکنش‌های خشم‌آلود می‌شوند، عبارت‌اند از:

ـ ایجاد محدودیت‌های جسمی و حرکت‌های کودک، خواه به وسیله دیگران و یا بر اثر ناتوانی‌های خود او

ـ جلوگیری از انجام فعالیت‌های در جریان او،‌ ایجاد مانع در رسیدن او به خواست‌ها، برنامه‌ها و هدف‌هایش و بالاخره مجموعه‌ای از ناراحتی‌هایی که موجب ناکامی او می‌شود.

ـ در کودکان بزرگ‌تر قطع فعالیت‌های در حال پیشرفت

ـ ایراد گرفتن دائم از آنان

ـ اذیت کردن آنان

مقایسه نامناسب بین کودک با دیگران

ـ سخنرانی و نصایح پیاپی به آنان

مطالعات نشان می‌دهد که متداول‌ترین دلیل خشمگین شدن و نارضایتی اجتماعی کودک سرزنش کردن او به خاطر کاری است که انجام نداده است.

بچه‌ها قبل از ورود به مدرسه و در دوره ابتدایی اغلب در مقابل توقعات والدین و معلم دچار خشم می‌شوند. اصرار والدین برای یاد دادن بازی‌ها و پاره‌ای از مهارت ها به کودکان آنها را خشمگین می‌سازد. شکست در انجام فعالیت‌های تحصیلی و ناتوانی در انجام آنچه گروه هم سن از فرد انتظار دارد نیز باعث ایجاد خشم در کودک می‌شود.

بهانه‌گیری والدین از بچه ها و اجبار آنها به بازی و مصاحبت با برادران و خواهران کوچکتر، ایجاد مزاحمت برای بچه‌ها و ابراز بی‌مهری نسبت به آنها و گاهی عادات و خصوصیات اخلاقی والدین سبب خشم افراد می‌شود. موقعی که والدین به بچه‌ها دروغ می‌گویند یا آنها را مورد طعنه و سرزنش قرار می‌دهند و همچنین زمانی که به بچه‌ها دستور می‌دهند، خشم و خصومت آنها را نسبت به خود برمی‌انگیزند.

باید اذعان داشت کودک تا قبل از ورود به مدرسه روش غلبه برخشم و کنترل خشم خود را می‌آموزد. معمولاً در سنین قبل از مدرسه خشم و ناراحتی کودک به صورت گریه ظاهر می‌شود ولی بعد از ورود به مدرسه یاد می‌گیرد که ناراحتی خود را به اشکال دیگر بیان کند. والدین و مربیان آگاه باید کوشش کنند موجبات خشم کودکان را به وجود نیاورند و اجازه دهند کودکان در بعضی مواقع خشم خود را ظاهر سازند. تنبیه و مؤاخذه شدید در مقابل خشم کودکان سبب تشدید خشم آنها می‌شود. والدین و مربیان محترم باید در برخورد با خشم کودکان تحمل بیشتری از خود نشان دهند و همواره با آنها با ملایمت رفتار کنند. چرا که ملایمت، بسیار موثرتر از خشونت و عکس‌العمل شدید و مقابله به مثل است. باید با ملایمت و صبر رفتارهای مطلوب مورد نظر خود را جانشین رفتارهای ناخوشایند کودکان کنند.

شاعر هوشمندی به نام اسحاق واتز (isaaewatts) روزگاری کلمات کنایه‌آمیز زیر را نوشته است.

بگذارید سگ‌ها شادی‌کنان عوعو کنند و گاز بگیرند.

چرا که خداوند آنها را این گونه آفریده است.

بگذارید خرس‌ها و شیرها غرش‌کنان بجنگند.

چرا که طبیعت آنها نیز چنین است.

اما، شما ای کودکان هرگز اجازه ندهید شهوت خشم این گونه فوران کند. دستان کوچک شما هرگز برای آن شکل نگرفته اند تا چشمان یکدیگر را بدرید.