سبک های دلبستگی در کودکان، حتما بخوانید

سیما فیلم: روان شناسان بر مفهوم «دلبستگی» تاکید فراوان دارند. از جمله «بالبی » معتقد است که نیاز دلبستگی یکی از نیازهای نخستین کودک (مانند تغذیه) است . این نیاز از نظر او نقشی اساسی در تحول شخصیت فرد دارد. کودک به تدریج در دوران رشد، رفتارهایی را نشان می دهد که نشانگر این نیاز هستند. رفتارهایی همچون لبخند زدن، خواستن، سعی در ایجاد تماس، جابه جا شدن و... که هدف همه آنها تجسس نزدیک شدن با چهره ای است که کودک به آن دلبسته است. بدیهی است که در دوره های مختلف، این رفتار تنوع می یابد. از سوی دیگر، کودکان با مفاهیم نه به صورت تجریدی، که به صورت عینی وملموس روبه رو می شوند .

درک تجریدی از حدود ۱۲ سالگی به بعد است که اتفاق می افتد. یعنی زمانی که دوره هوش انتزاعی یا عملیات منطق صوری است. بنابراین او مفاهیم را با آدم ها، موجودات و رویدادهای اطراف ارتباط می دهد تا قادر شود آن ها را درک کند .( برای مطالعه بیشتر این بحث، نک: روان شناسی ژنتیک، دکتر محمود منصور، نشر ترمه .)
هدف این نوشتار ارایه تعریف پیشنهادی برای مفهوم عشق نیست . این نوشتار مفهوم «دلبستگی» را با توضیحی که پیش از این آمد در نظر می گیرد و با توجه به نکته درک عینی کودکان از این مفهوم، به مرور آن در سینمای کودک و نوجوان ایران می پردازد .
*** مرور فیلم ها
از فیلم های آغازین سینمای کودک و نوجوان آغاز می کنیم. از «سفر» (عباس کیارستمی). نوجوان فیلم در حد شیفتگی تمایل دارد در استادیوم آزادی حضور داشته باشد. او (زمانه ساخت فیلم را در نظر بگیرید) فقط با شنیدن و در نهایت دیدن چند
تصویر از این ورزشگاه، کعبه آمال خود را حضور در آن می داند. او برای رسیدن به این هدف، از خانه می گریزد و راهی تهران می شود. گیریم با تحمل تمام مصائب، به آن جا می رسد؛ لکن در رویای شیرینی فرو می رود و زمانی به دنیای واقعیات بازمی گردد که مسابقه پایان یافته و جز رقص ورق پاره ها چیز دیگری روی سکوهای ورزشگاه قابل تماشا نیست .
فیلم دیگر سال های آغازین کانون پرورش فکری در دهه 50، «هفت تیرهای چوبی » ( شاپور قریب) است. با ورود تلویزیون به یک شهرستان دور، همه چیز تغییر می یابد. کودکان و نوجوانان حالا آرمانشهر خود را در تقلید از وسترن ها و فیلم های رزمی می یابند. در این میان، شخصیت اصلی نوجوان فیلم، (همچون الگوی همان فیلم ها) دلبسته دخترک همسایه می شود و او را می رباید تا به چنگش آورد .
« حسن کچل» (علی حاتمی) که در اصل برای مخاطب بزرگسال ساخته می شود، اما به دلیل استفاده و وفاداری کامل به الگوهای افسانه های آشنا و نیز بهره گیری از عناصر لازم برای سینمای کودک و نوجوان، تخیل، فانتزی، موسیقی، نوع بازی ها، به کارگیری زبان شعر و... همچون قصه گویی افسانه هاست. گیریم که داستان عشق حسن کچل به دختر محبوبش از جنس نیازهای کودکان نیست؛ اما به دلیل آشنایی کودک و نوجوان به دلبستگی رایج در افسانه ها بین شخصیت فقیر، تحقیر شده اما سرانجام پیروز و شاهزاده خانم، با مفهوم ارائه شده غریبه نیست .
این سوی انقلاب اسلامی، فیلم بسیار پرفروش « کلاه قرمزی و پسرخاله» (ایرج طهماسب) را داریم که دلبستگی کلاه قرمزی به آقای مجری و کوشش وی برای جلب محبت آقای
مجری، محور رویدادهای فیلم را تشکیل می دهد. به ویژه آن که در می یابد حرف های محبت آمیز آقای مجری نه اختصاصا برای کلاه قرمزی بلکه خطاب به همه بچه ها بوده است. جالب آن که بی توجهی آغازین آقای مجری به سبب مشکلی است که در امر ازدواج او رخ داده است. در فیلم «پاتال و آرزوهای کوچک»، موجودی فضایی از راه می رسد و آرزوهای کودکان را برآورده می سازد. این فیلم از الگوی فیلم فوق العاده « ای تی» در اظهار علاقه کودکان به موجودی از دیگرجا، استفاده می کند . وحید، نوجوان اول این فیلم آرزو دارد که جایگاه پدر را داشته باشد. رسیدن به این آرزو، با کمک پاتال، تعادل موجود را بر هم می زند و سرانجام کودکان به واقع بینی می رسند و با درک تفاوت دنیای بزرگسالان و کودکان، آرزوی بازگشت به دوران کودکی را از پاتال درخواست می کنند .
این اظهار علاقه به قرار دادن خود در جایگاه بزرگترها، در فیلم «شهر در دست بچه ها» تکرار می شود .
در « خانه دوست کجاست» (عباس کیارستمی) شاهد دوستی دو کودک هستیم. دوستی ای که در قالب تلاش بی وقفه یکی از آن دو برای رساندن دفتر تکلیف دیگری نمود می یابد. گیریم که بزرگترهای فیلم، هیچ گاه قادر به درک عمق این دوستی نیستند .
فیلم «سفر جادویی» (ابوالحسن داوودی) نیز نشانگر علاقه و دغدغه همیشگی برای حضور در جایگاه بزرگترهاست. محور فیلم، تناقض همیشگی محبت و ستیز پدر و پسر است .
« پرنده کوچک خوشبختی»(پوران درخشنده) نیز بر محور رابطه عاطفی یک معلم مدرسه ناشنوایان با دختر ناشنوایی است که به سبب حادثه ای ناگوار درکودکی، قدرت
تکلم را از دست داده است. و البته ناگفته نماند که هدف اصلی فیلم، مخاطب بزرگسال است .
« گلنار » ( کامبوزیا پرتوی) از الگوی آشنای مادر گمشده بهره می گیرد. گلنار در جست وجوی دستمال به جا مانده از مادر دچار مشکل می شود. در این فیلم حیوانات همدم او می شوند .
فیلم «بادکنک سفید» (جعفر پناهی) برگسستگی عاطفی تاکید دارد. هیچ کس از بزرگترها حاضر نیست که او را در رسیدن به پول از دست داده یاری برساند مگر بادکنک فروشی که در نهایت از راه می رسد و کام اورا شیرین می کند .
« پسر مریم» (حمید جبلی) به رابطه رحمان، نوجوان اذان گوی روستا با کشیش ده، می پردازد. گیریم که این رابطه، مانند بسیاری فیلم های «به بهانه کودک ونوجوان» به منظور مفهوم مورد توجه بزرگسالان یعنی تعامل مذاهب شکل می گیرد .
« باشو غریبه کوچک» (بهرام بیضایی) که الزاما فقط برای مخاطب کودک و نوجوان ساخته نشده، به عشق عمیق «باشو» و مادرش می پردازد. «باشو» فقط زمانی «نایی» را می پذیرد که او را در جایگاه مادر قرار می دهد .
ارتباط عاطفی دختر و پسر فیلم «بازی بزرگان » ( کامبوزیا پرتوی) نیز از یک ویژگی مشترک سرچشمه می گیرد. این که فاقد خانه و خانواده اند و این فقدان، تنهایی را رقم می زند. و آن ارتباط می تواند تعادلی برای سرگردانی آنان ایجاد کند. نوجوانان گریزان از خانه در فیلم « لنگرگاه» (کیومرث پوراحمد) نیز به سبب آرزوهای مشترک، گریز از خانه
را بر می گزینند. اما از جایی که مصادیق شان از آرزوها متفاوت می شود، راه شان و دوستی شان نیز گسسته می شود .
ارتباط دو نوجوان فیلم «نیاز» (علیرضا داوودنژاد) از تنفر آغاز می شود؛ اما به دلیل شرایط مشترک، این رابطه تغییر شکل می یابد .
در « مهر مادری» (کمال تبریزی) نیز گریز کودک فیلم از زن مددکار، به شیفتگی در برابر او تبدیل می شود. گویی که تجلی مادر آرمانی خود را در او می بیند .
این تنفر و تبدیلش به محبت در فیلم «پشت پرده مه» (پرویز شیخ طادی) نیز تکرار می شود. کودک فیلم، معلم روستا را آدمی متخاصم می پندارد که گویی قرار است آرامش زندگی او و مادرش را بر هم بزند. لکن در انتها او را مکمل زندگی خود و مادرش در نظر می آورد .
داستان «بی بی چلچله» (کیومرث پوراحمد) بر اساس اتفاقاتی شکل می گیرد که به دلبستگی نوجوان فیلم با مردی میان سال ختم می شود .
« ترکش های صلح» (علی شاه حاتمی)، داستان دو نوجوان است که به کار جمع آوری ضایعات جنگی مشغول اند. در این میان، آرزوها و احساسات مشترک بین آن ها رابطه ای عاطفی ایجاد می کند .
« چوری» (جواد اردکانی) داستان اشتیاق دخترک پنج ساله ای به جوجه ای است که خریده است. درمان پای آسیب دیده جوجه، تمام دنیای ذهنی کودک را اشغال می کند .
در فیلم «زمانی برای مستی اسب ها» (بهمن قبادی) که برای مخاطب بزرگسال ساخته شده، شاهد ارتباط عمیق خواهر و برادر برای ادامه حیات در گرداب فقر هستیم. اوج این
دلبستگی، فراتر از کارهای سخت و پر مشقت پسر، آن است که خواهر برای نجات دیگر برادر ناتوان جسمی خود انجام می دهد .
فیلم « مثلث آبی» (هادی صابر) تصویرگر آرزوی نوجوانی است که آرمان خود را در زمین فوتبال می یابد. و این که خود را به قهرمان مورد علاقه اش نزدیک کند : دوستی عمیق او و قهرمانش، محور اتفاقات فیلم است .
فیلم های «جهیزیه برای رباب» (سیامک شایقی) «بچه های آسمان» و «بدوک» (مجید مجیدی) و «به خاطر هانیه» (کیومرث پوراحمد) جملگی بر اساس تلاش های نوجوانی شکل می گیرند که همه چیز را در ایثار برای خواهر خود می بیند .
تنفر نوجوان فیلم «پدر» (مجید مجیدی) و «سرخی سیب کال» (محمدعلی طالبی) نیز به اظهار علاقه او به همسر جدید مادرش تبدیل می شود .
کودک فیلم «رنگ خدا» (مجید مجیدی) نیز که می پندارد هیچ کس او را دوست نمی دارد، به مکاشفه با طبیعت می پردازد. مکاشفه ای که پدر، پدر درگیر در فقر، آن را در نمی یابد .
دلتنگی دخترک فیلم «بهشت باران» (مجتبی فرآورده) از دوری از پدر، عامل حرکت او و جست وجوهای اوست .
« زیران » ( فرهاد مهران فر) روایت معلم زن روستایی است که عشق به کودکان روستا، او را در مقابل مقاومت خانواده کودکان، پایدار نگاه می دارد .
در فیلم «مسافر جنوب» (پرویز شهبازی) شاهد ارتباط نوجوانی با یک زن مسن در طول سفر با قطار هستیم .
در فیلم بزرگسالانه «سکوت» (محسن مخملباف) نیز دوستی پاک یک دخترک با پسری نابینا روایت می شود .
سفر ناگزیر یک کودک و یک سرباز در فیلمی به همین نام یعنی «کودک و سرباز » ( سیدرضا میرکریمی) رابطه ای عمیق بین یک کودک بزهکار و سرباز مجری قانون ایجاد می کند .
فیلم «بال های سپید» (مهدی هاشمی) نیز شرح اشتیاق نوجوان هنرجویی است که شیفته پیرمردی تعزیه خوان می شود .
معلم جوان فیلم «ماجراهای اینترنتی» (حسین قناعت) نیز روایت سراپا شوق و اشتیاق نسبت به کودکان روستاست .
در فیلم بزرگسالانه «فرش باد» (کمال تبریزی) پسر اصفهانی میزبان، شیفته دختر ژاپنی مهمان می شود. این شیفتگی در فیلم بزرگسالانه «درخت گلابی» (داریوش مهرجویی) نیز تکرار می شود .
و اما بخش مجزای این نوشتار به فیلم هایی اختصاص دارد که به عشق، به مفهوم عرفی آن در جامعه، می پردازند. به عشق های پاک دوران نوجوانی که گاه دامنه اش گسترده می شود و به بحران می رسد .
در « دختری با کفش های کتانی» (رسول صدرعاملی) نوجوانی می کوشد از دوران وابستگی نوجوانی فراتر رود. اما در می یابد که فراتر از آن، باید با بسیاری واقعیات جدی رو به رو شود. یکی از آن ها، رابطه او با پسر جوانی است که به سادگی گسسته می شود .
فیلم دیگر «صدرعاملی» یعنی «من، ترانه، ۱۵ سال دارم» نیز به پیامدهای فاجعه بار ناشی از عشق های دوره نوجوانی که به ازدواج در سنین پایین ختم می شود، می پردازد. از عشق های پاکی که درمسیر خامی به تباهی می انجامد .
فیلم «مصائب شیرین» (علیرضا داوودنژاد) به رابطه سرشار از سوء تفاهم و عدم درک متقابل والدین و نوجوان ها نسبت به این عشق های پاک نوجوانی می پردازد .
دیگر فیلم « داوودنژاد» یعنی «بچه های بد» در بخشی ازمضامین خود، از سطحی ترین سوء تعبیر نسبت به عشق (یعنی ارضای تمنیات جنسی) سخن می گوید .
ویژگی فیلم های سالیان اخیر سینمای نوجوان در آن است که قهرمان نوجوان فیلم، رسیدن به درک از دنیای پیش رو (یعنی دنیای بزرگسالان) را نه با سفری در طبیعت، بلکه با پرتاب شدن در بطن اجتماع خشمگین و درگیر شدن صریح با مفهوم عشق زمینی تجربه می کند. آن گونه که در فیلم هایی چون «دیشب باباتو دیدم آیدا» (رسول صدرعاملی) و «تقاطع (ابوالحسن داوودی) شاهد آن هستیم .
*** سخن آخر
بحث مفهوم «عشق در سینمای کودک و نوجوان» را آغاز کردیم. بحثی که پژوهش جامعی را نیاز می کند. پژوهشی که ضمن تشریح مفاهیم مختلف «عشق» (و واژه های نزدیک و مرتبط ) و نیز بیان ویژگی های روانی و عاطفی کودکان و نوجوانان را ( به تفکیک) در رودر رویی با این مفهوم دربرداشته باشد. مفهومی که با بدفهمی ها، گاه به تابو تبدیل شده است .
کار دیگری که در این پژوهش باید انجام گیرد، تفکیک فیلم های «درباره کودک و نوجوان» با فیلم های «با محوریت شخصیت کودک و نوجوان» و نیز فیلم های «به بهانه کودک و نوجوان » است. تحلیل کامل روایت و شخصیت های این فیلم ها ما را به شناخت بنیادینی از «مفهوم عشق در سینمای کودک و نوجوان» خواهد رساند. تا آن زمان، این نوشتار را به عنوان مدخلی بر بحث، پذیرا باشید .