بازی برای کودکان، چه تاثیری روی ذهنشان دارد؟

عاطفه کیانی نژاد عضو انجمن روانپزشکی کودک و نوجوان ایران؛ ارتباط بازی و اسباب بازی به ظاهر ساده است، اما واقعیت حائز اهمیت، ساده نپنداشتن آن‌ها است. اکثر والدین بازی را صرفا نوعی سرگرمی برای پرکردن اوقات فراغت فرزند خود می‌دانند. آن‌ها بر این باورند که بازی فعالیتی است که کودک را به خود جذب می‌کند و از انجام آن لذت می‌برد.

اگر بخواهیم با نگاهی دقیق‌تر مفهوم بازی را تعریف کنیم، باید بگوییم که بازی یکی از مهم‌ترین فعالیت‌هایی است که کودک باید انجام دهد. عده‌ای از والدین فکر می‌کنند بازی وقت تلف کردن است و با این دیدگاه ترجیح می‌دهند که کودکشان وقت خود را صرف یک فعالیت آموزشی کند. پدر و مادر گرامی! بازی کردن برای رشد اجتماعی، احساسی، فیزیکی و یادگیری کودکان بسیار حیاتی و لازم است.

تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد که در هنگام بازی قسمت‌هایی از مغز و سیستم عصبی فعال می‌شوند و در اثر این فعالیت رشد وضعیت جسمی، مغزی و روانی کودک تکامل می‌یابد. کودک به ویژه در یک سال اول، از هر ۵ حس خود هنگام بازی استفاده می‌کند. به عنوان مثال: حرکات چشم و دست کودک در اثر بازی هماهنگ می‌شوند و قدرت و توانایی یادگیری فرزندانمان با بازی کردن در دوران کودکی شکل می‌گیرد.آن دسته از کودکانی که در مدرسه (مقطع دبستان) در دروس ریاضی یا فارسی ضعیف هستند و یا یادگیری کندی دارند،‌‌ همان کودکانی‌اند که درست بازی کردن را تجربه نکرده‌اند؛ بنابراین بازی نکردن یا محدود کردن زمان بازی کودک، او را در آینده دچار مشکلات هیجانی و مهارتی می‌کند.

بازی برای کودک فعالیتی است که از‌‌ همان سنین کم، مهارت‌های بزرگسالی را تمرین کند. اکثر بچه‌ها با هم بازی‌های خود، معلم بازی و یا خاله بازی می‌کنند. در واقع این کودکان در حال تمرین بزرگسالی هستند، پس مانع بازی آن‌ها نشوید و یا کودکتان را وادار به انجام فعالیت‌های دیگر نکنید، چرا که با این کار فرصت تمرین را از آن‌ها می‌گیرید.

البته فراموش نکنید که در انجام هر نوع بازی، افراط معنایی ندارد. بازی کردن باید زمان مشخصی داشته باشد. به هیچ وجه مانع بازی او نشوید، اما زمان بازی‌اش را مدیریت کنید تا به دیگر فعالیت‌های مفید و لازم نیز بپردازد. یادمان باشد که بازی باید با علاقه و سلیقه کودک انجام شود و شما (والدین) نباید او را وادار به انجام بازی خاصی کنید. وقتی همبازی او می‌شوید چند مدل بازی را به او پیشنهاد دهید، اما بازی مورد نظر خود را به او تحمیل نکنید. گاهی اوقات کودک تنها گرایش به انجام یک بازی خاص دارد و اصلا به دیگر بازی‌ها و اسباب بازی‌ها توجه و علاقه‌ای نشان نمی‌دهد. در این جور مواقع سعی در تغییر سلیقه او نکنید. این حالت کودک بیانگر یک سری هیجانات و مشغولیات ذهنی اوست که با تکرار مداوم بازی، سعی در رفع آن دارد. بچه‌ها خیلی دوست دارند والدین بازی آن‌ها را تماشا کنند. پس در هنگام بازی او نقش ستایشگر و تماشاگر را داشته باشید.

علم روان‌شناسی می‌گوید که بازی امکان درک، تشخیص، برقراری رابطه کاری، تسهیل بیان کلامی، برون‌ریزی تنش و مطالب ناخودآگاه را فراهم می‌کند. پس در این امر مهم، ما نباید به هیچ وجه به طور مستقیم و محسوس در بازی کودکمان مداخله کنیم یا با او به مخالفت بپردازیم. در این میان ذکر یک نکته لازم است و آن، غافل نشدن والدین از بازی‌های تقلیدی و نمایشی با کودک است؛ چراکه فرصتی برای نمایش درونیات و برون‌ریزی رفتار بچه‌ها است. برخلاف باور‌ها، قصد ما این نیست که از طریق بازی‌کردن با بچه‌ها چیزی را به صورت مستقیم به آن‌ها آموزش بدهیم. در حقیقت با بازی‌های تقلیدی و نمایشی می‌توانیم نقاط ضعف رفتاری کودکمان را بشناسیم و با بررسی علل پیدایش آن‌ها با استفاده از روش‌های غیرمستقیم، برای رفعشان اقدام کنیم.

والدین برای آنکه توجه و عشق لازم را به کودک خود نشان دهند، باید با او بازی کنند. یادتان باشد اگر برای بازی با او وقت نگذارید در کسب مهارت‌های اجتماعی او خلا ایجاد کرده‌اید. در این حالت کودک کمتر از شما حرف شنوی دارد و به فردی لجباز، پرخاشگر و نافرمان تبدیل می‌شود. البته قرار نیست در بازی با کودک بگذارید همیشه او برنده شود. این روند اشتباه است گاهی او و گاهی شما باید برنده بازی شوید.

بر اساس تجربیات ثابت شده، والدین باید حداقل روزی یک ساعت تمام، برای بازی کودکشان وقت بگذارند. در این زمان کوتاه، هدف لذت بردن شما نیست؛ بلکه هدف تنها فراهم کردن اوقاتی خوش برای فرزندتان است. اگر در بازی با او مشاهده کردید که کودک وسایل بازی‌اش را پرت می‌کند، بدانید که او در حال تخلیه خشم خود است. اگر کاغذ دفترش را خط خطی می‌کند، اصلا به او سخت نگیرید و آزادش بگذارید؛ اما اگر خشونت و پرخاشگری‌اش را در بازی به همسالان و یا حتی شما نشان می‌دهد، مانع او شوید و بازی را قطع کرده و سعی کنید حواس او را به کار دیگری معطوف کنید. یکی از مسائل مهم که باید مورد توجه‌تان قرار گیرد انتخاب وسایل بازی یا‌‌ همان اسباب بازی است. این انتخاب هم باید نشانی از علاقه‌مندی کودک داشته باشد و هم دربرگیرنده معانی نمادهای دینی باشد که توسط خیالبافی‌ها،‌ آرزو‌ها و تجربه‌های واقعی او محصور شده‌اند. اسباب بازی را باید تحت شرایطی خاص با توجه به نیاز گروه سنی برای کودک تهیه کنید. تنها داشتن شرایط مالی برای تهیه اسباب بازی مهم نیست.

بچه باید بداند که در قبال انجام کارهای خوب، والدینش برای او اسباب بازی می‌خرند. مثلا به او بگویید: چون هر شب مسواک می‌زنی، برایت این اسباب بازی را می‌خریم و تنها به گفتن چون بچه خوبی هستی، اکتفا نکید. هیچ‌گاه سعی نکنید در مقابل بهانه جویی کودکتان و یا گریه‌هایش او را با خرید اسباب بازی آرام کنید. نکته دیگر اینکه، بهتر است فرزندتان همزمان بیشتر از ۱۰ اسباب بازی نداشته باشد. برای آن دسته از کودکانی که اتاقشان مملو از اسباب بازی است، بازی و اسباب آن دیگر جذابیتی ندارد. در واقع وقتی از آرزویش می‌پرسی می‌گوید که هیچ آرزویی ندارم. این کودکان معمولا زود وسایل بازیشان را خراب می‌کنند، چراکه یا علاقه‌ای به اسباب بازی‌هایشان ندارند و یا خیلی زود علاقه‌شان را از دست می‌دهند. مثل این است که یک بزرگسال بیست ماشین داشته باشد، طبیعی است که دیگر حفظ و نگهداری از ماشین اهمیت چندانی برایش ندارد.

نکته دیگری که گا‌ها والدین را دچار قضاوت اشتباه می‌کند این است که بچه‌ها به طور طبیعی - که البته ضروری است - اسباب بازی‌هایشان را خراب کنند. لزوما این تخریب نشانه شخصیت پرخاشگرانه او نیست، بلکه نوعی کنجکاوی است. کودک بعد از مدتی بازی با اسباب بازی‌اش، دلزده می‌شود و سعی می‌کند آن را باز کند و جزئیاتش را بررسی کند. به عنوان مثال: سر عروسکش را می‌کند تا داخلش را ببیند. اسم این رفتار او را خرابکاری نگذارید، چراکه این راهی است برای یادگیری و جواب به حس کنجکاوی. البته تداوم این رفتار در کودکان بالای ۵ سال نیاز به واکاوی رفتار توسط روان‌شناس دارد.

پس هم برای او اسباب بازی ارزان قیمت تهیه کنید تا در صورت خراب کردن آن دلتان نسوزد و هم در این مواقع، بر سر کودک داد نزنید، با این کار خلاقیت و اعتماد به نفس کودک را از بین می‌برید. بهترین اسباب بازی‌ها برای کودک، آنهایی هست که انجام کارهای روزمره را به او می‌آموزد. مانند: وسایل آشپزی یا نجاری. هر ازگاهی یک سری وسایل اضافه، اما کاربردی مثل بطری، کاغذ، مقوا، کاموا و... را در اختیار کودکتان قرار دهید و با همکاری هم اسباب بازی درست کنید.

وقتی کودک (۴ تا۶ سال) خود را برای خرید اسباب بازی به مغازه می‌برید، اختیار خرید را به دست او ندهید. دو اسباب بازی متناسب با گروه سنی‌اش را به او نشان دهید تا او یکی را انتخاب کند. از خرید اسباب بازی‌هایی همچون لگو، خمیر بازی یا گل بازی برای کودک خود دریغ نکنید، چرا که بهترین ابزار برای تقویت حواس پنج گانه و دفع هیجانات منفی است. کودکان احساس مالکیت بر وسایل خود را در دوره‌ای از سن خیلی بارز نشان می‌دهند. در این حالت شما تنها به احساس او احترام بگذارید و او را مجبور نکنید که اسباب بازی مورد علاقه‌اش را به کسی بدهد.

یکی از بازی‌های تقلیدی که کودکان به خصوص در سن ۳ تا ۶ سالگی به آن گرایش عجیبی دارند، بازی‌های جنسیتی است. به طور طبیعی کودک در این سن کنجکاوی‌های جنسیتی دارد. دور از انتظار نیست که در گیرودار این نوع بازی، اعضای بدن یکدیگر را هم ببینند و دقیقا همین بخش ماجرا واکنش شدید پدر و مادر‌ها را برمی‌انگیزاند. والدین گرامی! این رفتار‌ها با قصد و غرض لذت جنسی نیست، بلکه این بازی‌ صرفا از یک کنجکاوی کودکانه سرچشمه می‌گیرد. راه مقابله با آن‌ دعوا و سرزنش شدید نیست.

در مواقعی که با این رفتار‌ها رو به رو شدید، به آن‌ها بگویید که لباس‌هایشان را بپوشند و یک بازی دیگر برایشان فراهم کنید و در فضایی خارج از بازی‌، راجع به حریم خصوصی افراد با آن‌ها صحبت کنید. واکنش شدید به این رفتار‌ها نتیجه عکس دارد و مشکلاتی را در بزرگسالی برای فرد ایجاد می‌کند. البته بهتر است با مشاهده گرایش بچه‌ها به این بازی، دورادور مراقب رفتارهای آن‌ها باشید تا زمانی که لازم بود به طور غیرمستقیم و به بهانه‌هایی مثل دعوت آن‌ها به تماشای تلویزیون یا حتی خوراکی‌هایی که دوست دارند، حواسشان را پرت کنید.

نکته دیگر، قابل توجه مادران جوانی که در تدارک اسباب بازی برای کودک هنوز متولد نشده خود هستند. یادتان باشد که اسباب بازی باید وسیله‌ای برای بازی کودک باشد و نه صرفا اشیایی برای تماشا. منظورم این است که کمتر به سمت خرید اسباب بازی‌های الکتریکی بروید. حتما برای کودکان خود عروسک‌های پاپت یا‌‌ همان عروسک‌های انگشتی را تهیه کنید.

و نکته پایانی؛ از انجام بازی‌هایی مانند لی لی و طناب بازی و نیز، بازی‌های پرتابی همچون دارت، مینی بسکتبال، بولینگ، در سنین ۵ تا ۶ سال کودکتان غافل نشوید. این بازی‌ها موجب تعادل و افزایش مهارت و هوش ریاضی می‌شود.