استروژن چیست؟

استروژن یکی از دو هورمون جنسی اصلی است که معمولاً با زنان مرتبط است. این هورمون همراه با پروژسترون نقش کلیدی در سلامت باروری ایفا می‌کند. رشد ویژگی‌های ثانویه‌ی جنسی (مانند رشد سینه‌ها، پهن شدن لگن و غیره)، قاعدگی، بارداری و یائسگی همگی تا حدی به دلیل وجود استروژن امکان‌پذیر هستند.

استروژن در دیگر سیستم‌های بدن نیز نقش مهمی دارد. به همین دلیل، اگرچه زنان بیشترین مقدار استروژن را دارند، اما بدن همه‌ی افراد این هورمون را تولید می‌کند.

انواع استروژن کدامند؟

سه نوع اصلی استروژن وجود دارد:

1. استرون (E1): نوع اصلی استروژن است که بدن پس از یائسگی تولید می‌کند.
2. استرادیول (E2): نوع اصلی استروژن در دوران باروری است و قوی‌ترین نوع استروژن به‌شمار می‌رود.
3. استریول (E3): نوع اصلی استروژن در دوران بارداری است.

نقش استروژن در سلامت باروری زنان

استروژن، مانند همه‌ی هورمون‌ها، یک پیام‌رسان شیمیایی است. این هورمون به بدن دستور می‌دهد که چه زمانی فرآیندهایی را که بر سلامت جنسی و باروری تأثیر می‌گذارند آغاز یا متوقف کند. این فرآیندها باعث ایجاد تغییرات مهمی در بدن می‌شوند.

بلوغ

سطح استروژن در دوران بلوغ افزایش می‌یابد. این افزایش باعث بروز ویژگی‌های ثانویه‌ی جنسی مانند رشد سینه‌ها و تغییر ترکیب کلی بدن (مانند شکل‌گیری انحناها) می‌شود.

چرخه قاعدگی

به‌همراه هورمون‌هایی که در مغز تولید می‌شوند (FSH و LH) و همچنین پروژسترون، استروژن نقش مهمی در چرخه‌ی قاعدگی ایفا می‌کند. این هورمون‌ها در تعادلی حساس با هم کار می‌کنند تا چرخه‌ی قاعدگی منظم باقی بماند. استروژن در تخمک‌گذاری (آزاد شدن تخمک از تخمدان‌ها) نقش دارد و همچنین باعث ضخیم شدن دیواره‌ی رحم (آندومتر) برای آمادگی جهت بارداری می‌شود.

بارداری و باروری

استروژن در روزهای منتهی به تخمک‌گذاری به اوج خود می‌رسد. این دوره، دوره‌ی اوج باروری شماست. در این زمان، استروژن همچنین باعث رقیق شدن ترشحات دهانه‌ی رحم می‌شود؛ مایعی که اسپرم باید از آن عبور کند تا بتواند به تخمک برسد و آن را بارور کند. این تغییرات ناشی از استروژن، احتمال بارداری را در صورت رابطه‌ی جنسی افزایش می‌دهند.

در هر مرحله‌ای از چرخه قاعدگی که باشید، وجود استروژن باعث می‌شود رابطه‌ی جنسی راحت‌تر باشد. این هورمون دیواره‌ی واژن را ضخیم، انعطاف‌پذیر و مرطوب نگه می‌دارد و درد هنگام رابطه‌ی جنسی را کاهش می‌دهد.

یائسگی

در دوران پیش‌یائسگی (perimenopause)، یعنی مدتی پیش از یائسگی، سطح استروژن کاهش می‌یابد. این دوره ممکن است چندین سال طول بکشد. یائسگی زمانی به‌طور رسمی آغاز می‌شود که به مدت ۱۲ ماه پریود نداشته باشید که معمولاً حدود سن ۵۱ سالگی رخ می‌دهد. با شروع یائسگی، سطح استروژن کاهش یافته و تخمک‌گذاری متوقف می‌شود. کاهش استروژن می‌تواند به علائمی مانند خشکی واژن، تغییرات خلق‌وخو، تعریق شبانه و گرگرفتگی منجر شود.

در دوران یائسگی، نوع اصلی استروژن در بدن شما از استرادیول (E۲) به استرون (E۱) تغییر می‌کند.

نقش استروژن در سلامت باروری مردان

استروژن در سلامت باروری مردان نیز نقش دارد. این هورمون بر میل جنسی، توانایی ایجاد نعوظ و تولید اسپرم تأثیر می‌گذارد.

مقدار کم استروژن می‌تواند باعث کاهش میل جنسی شود. مقدار زیاد آن ممکن است به ناباروری و اختلال در نعوظ منجر شود. استروژن بیش‌ازحد همچنین می‌تواند باعث ژنیکوماستی (بزرگ شدن سینه‌ها در مردان) شود.

اگر مرد هستید و نگران سطح استروژن خود هستید، مشاوره با متخصص غدد درون‌ریز یا پزشک طب عملکردی می‌تواند به شما کمک کند.

نقش‌های غیرباروری استروژن در بدن

استروژن فرآیندهای مهمی را در سیستم اسکلتی (استخوان‌ها و عضلات)، قلبی–عروقی و دستگاه عصبی مرکزی تنظیم می‌کند که همگی در سلامت کلی بدن مؤثر هستند. استروژن بر موارد زیر تأثیر دارد:

• سطح کلسترول
• سطح قند خون
• توده‌ی استخوانی و عضلانی
• گردش خون و جریان خون
• تولید کلاژن و رطوبت پوست
• عملکرد مغز، از جمله توانایی تمرکز

استروژن در کجای بدن قرار دارد؟

در سال‌های باروری، تخمدان‌ها بیشترین مقدار استروژن بدن را تولید می‌کنند. با این حال، غدد فوق‌کلیوی (غده‌هایی که روی کلیه‌ها قرار دارند) و بافت چربی (چربی بدن) نیز مقداری استروژن ترشح می‌کنند. در دوران بارداری، جفت (اندامی که تبادل مواد مغذی بین مادر و جنین را ممکن می‌سازد) نیز استروژن ترشح می‌کند.

پس از ترشح، استروژن از طریق جریان خون به بخشی از بدن که نیاز به تحریک دارد منتقل می‌شود. در آنجا، استروژن به گیرنده‌ای به نام گیرنده‌ی استروژن متصل می‌شود و فرآیند موردنظر را آغاز می‌کند. این گیرنده‌های استروژن در سراسر بدن وجود دارند.

شرایط و اختلالات مرتبط با استروژن

استروژن در بسیاری از بیماری‌ها و شرایط مرتبط با سلامت زنان نقش دارد. برخی از رایج‌ترین این شرایط عبارت‌اند از:

• بی‌اشتهایی عصبی (Anorexia nervosa): بیماری‌هایی مانند بی‌اشتهایی عصبی با سطوح پایین استروژن همراه هستند. مقدار کم استروژن می‌تواند منجر به پریودهای نامنظم یا قطع پریود (آمنوره) شود. افرادی که چربی بدنی بسیار کمی دارند (مانند مدل‌ها و ورزشکاران) یا دچار اختلالات تغذیه‌ای هستند نیز ممکن است سطح استروژن پایینی داشته باشند.
• سرطان پستان: قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض استروژن بالا — چه به‌صورت طبیعی و چه به دلیل برخی روش‌های پیشگیری از بارداری یا درمان جایگزین هورمونی (HRT) — ممکن است خطر ابتلا به سرطان پستان را افزایش دهد. HRT مزایا و معایب خاص خود را دارد که در برخی افراد خطرات آن بیشتر است. پزشک می‌تواند در تصمیم‌گیری درباره سود یا زیان آن به شما کمک کند.
• آندومتریوز: استروژن باعث آندومتریوز نمی‌شود، اما می‌تواند درد ناشی از آن را تشدید کند.
• اختلال عملکرد جنسی در زنان (FSD): کاهش سطح استروژن می‌تواند باعث تغییرات جسمی و عاطفی شود که لذت جنسی را کاهش می‌دهد. البته معمولاً تا زمان یائسگی، استروژن برای درمان جایگزین استفاده نمی‌شود.
• پستان‌های فیبروکیستیک: نوسان سطح استروژن در طول چرخه قاعدگی می‌تواند باعث شود بافت پستان به نظر توده‌ای، حساس یا ناراحت‌کننده برسد.
• ناباروری: هم استروژن پایین و هم بالا می‌توانند چرخه قاعدگی را مختل کنند. علل زمینه‌ای که منجر به عدم تعادل استروژن می‌شوند ممکن است با ناباروری مرتبط باشند.
• چاقی: سطح استروژن در افراد دارای چربی بدنی بیشتر، اغلب بالاتر است.
• پوکی استخوان: سطح پایین استروژن می‌تواند استخوان‌ها را ضعیف کرده و آن‌ها را مستعد شکستگی کند.
• سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS): در این بیماری، تخمدان‌ها مقدار زیادی آندروژن (هورمون‌های مردانه) تولید می‌کنند. گاهی اوقات در PCOS، سطح استروژن نسبت به پروژسترون بیش از حد بالاست.
• نارسایی زودرس تخمدان (یائسگی زودرس): در این وضعیت، تخمدان‌ها قبل از سن ۴۰ سالگی از کار می‌افتند و تخمک تولید نمی‌کنند. در نتیجه، تولید استروژن نیز متوقف می‌شود.
• سندرم پیش از قاعدگی (PMS) و اختلال دیس‌فوریک پیش از قاعدگی (PMDD): تغییرات هورمونی چرخه‌ای مرتبط با قاعدگی می‌توانند علائم جسمی و تغییرات خلقی ناخوشایندی ایجاد کنند. افت استروژن پس از تخمک‌گذاری ممکن است یکی از علل PMS و PMDD باشد.
• سندرم ترنر: در این بیماری ژنتیکی، تخمدان‌ها اغلب به‌طور کامل رشد نکرده‌اند و در نتیجه سطح استروژن پایین است. به همین دلیل، در این بیماران رشد سینه‌ها و شروع قاعدگی ممکن است رخ ندهد.
• سرطان رحم (آندومتر): سطح بالای استروژن ممکن است باعث افزایش ضخامت دیواره رحم شود. در نهایت ممکن است سلول‌های سرطانی در آن رشد کنند.
• فیبروم‌ها و پولیپ‌های رحمی: سطح زیاد استروژن ممکن است با رشد تومورهای خوش‌خیم مانند فیبروم یا پولیپ در رحم مرتبط باشد.
• آتروفی واژن (واژینیت آتروفیک): کاهش استروژن می‌تواند باعث نازک شدن و خشکی دیواره واژن شود. این مشکل بیشتر در دوران یائسگی و پس از آن دیده می‌شود.

تحقیقات درباره نقش استروژن در بیماری‌های دیگر بدن

تحقیقات همچنان در حال بررسی نقش استروژن در بیماری‌هایی است که سایر دستگاه‌های بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهند. برای مثال، استروژن با برخی اختلالات غدد درون‌ریز و بیماری‌های گوارشی مرتبط دانسته شده است.

سطوح طبیعی استروژن چقدر است؟

سطح استروژن در طول زندگی افزایش و کاهش می‌یابد که این نوسان طبیعی است. برای مثال:

افزایش استروژن در دوران بلوغ طبیعی است.

کاهش آن با نزدیک شدن به یائسگی نیز طبیعی است.

هنگام تخمک‌گذاری، سطح استروژن بالا می‌رود تا بدن برای بارداری آماده شود.

در زمان پریود، سطح آن کاهش می‌یابد چون دیگر نیازی به تغییرات بارداری نیست.

اما اگر سطح استروژن برای مدت طولانی به طور غیرطبیعی بالا یا پایین باشد، ممکن است نشان‌دهنده یک بیماری زمینه‌ای باشد که نیاز به بررسی پزشک دارد.

وقتی سطح استروژن به‌طور مداوم پایین باشد چه اتفاقی می‌افتد؟

استروژن پایین معمولاً یکی از نشانه‌های نزدیک شدن به یائسگی است. همچنین می‌تواند نشانه‌ای از مشکلات باروری، کمبودهای تغذیه‌ای، بیماری‌هایی مانند سندرم ترنر و موارد دیگر باشد.

علائم ممکن است شامل موارد زیر باشند:

• حساسیت در پستان‌ها
• استخوان‌های ضعیف یا شکننده
• گرگرفتگی و تعریق شبانه
• پریودهای نامنظم یا قطع قاعدگی
• سردرد، مشکل در تمرکز
• خستگی، خواب‌آلودگی، اختلال در خواب
• تغییرات خلقی، تحریک‌پذیری و افسردگی
• خشکی واژن، که می‌تواند منجر به رابطه جنسی دردناک شود (دیس‌پارونیا)

وقتی سطح استروژن به‌طور مداوم بالا باشد چه می‌شود؟

وجود مقدار زیاد استروژن در بدن ممکن است با شرایط مختلفی مرتبط باشد، از جمله: پولیپ، فیبروم، PCOS، درد آندومتریوز، تومورهای تخمدان و غیره.

سطح بالای استروژن ممکن است به‌دلیل عدم تعادل با دیگر هورمون‌های جنسی مانند پروژسترون باشد. برخی داروهایی که حاوی استروژن هستند نیز ممکن است سطح آن را در بدن بالا ببرند.

علائم ممکن است شامل موارد زیر باشند:

• کاهش میل جنسی
• افزایش وزن، به‌ویژه در ناحیه کمر و باسن
• پریودهای نامنظم (زمان‌بندی غیرقابل پیش‌بینی، خونریزی کم یا زیاد)
• تشدید علائم مربوط به PMS یا PMDD

چگونه بفهمم سطح استروژن من چقدر است؟

برای اندازه‌گیری سطح استروژن، می‌توان آزمایش استروژن انجام داد که سطوح استرون (E1)، استرادیول (E2) یا استریول (E3) را اندازه‌گیری می‌کند.

پزشک شما با یک آزمایش خون ساده، نمونه‌ای می‌گیرد و آن را برای تحلیل به آزمایشگاه می‌فرستد.

درمان‌های رایج برای اختلالات مربوط به استروژن چیست؟

هورمون‌درمانی جایگزین (HT) یک درمان رایج برای استروژن پایین است، به‌ویژه برای افرادی که در دوران یائسگی هستند.

در این روش، پزشک مقدار کمی استروژن یا ترکیبی از استروژن و پروژسترون (یا نوع مصنوعی آن، پروژستین) تجویز می‌کند.

البته هورمون‌درمانی خطراتی دارد و برای همه مناسب نیست. حتماً با پزشک خود مشورت کنید تا ببینید آیا گزینه خوبی برای شماست یا نه.

چگونه می‌توان سطح استروژن سالمی را حفظ کرد؟

شما همیشه نمی‌توانید از بروز اختلالات هورمونی جلوگیری کنید، اما می‌توانید با رعایت چند نکته، به حفظ سلامت کلی بدن و تعادل هورمونی کمک کنید:

• خواب کافی داشته باشید. خواب مناسب و بی‌وقفه در شب به بدن کمک می‌کند تا سطح هورمون‌های سالم را برای انجام عملکردهای ضروری حفظ کند.
• استرس را مدیریت کنید. استرس بالا می‌تواند باعث تولید بیش از حد هورمون‌های استرس مانند کورتیزول و آدرنالین شود. این هورمون‌ها می‌توانند تعادل استروژن را بر هم بزنند.
• ورزش متعادل داشته باشید. ورزش مناسب به تنظیم اشتها، کاهش چربی بدن و بهبود کیفیت خواب کمک می‌کند، که همگی به تعادل هورمونی کمک می‌کنند.
• عادت‌های غذایی سالم داشته باشید. کنترل مصرف غذا به تعادل هورمون‌ها کمک می‌کند. کاهش مصرف قند و افزایش مصرف فیبر و چربی‌های سالم (مثل چربی موجود در روغن زیتون، مغزها، دانه‌ها و ماهی) مفید است.

استروژن بخش مهمی از سلامت تولیدمثلی و همچنین سلامت کلی شماست. طبیعی است که سطح استروژن با توجه به سن و چرخه قاعدگی تغییر کند.

اما اگر این سطح به‌طور مداوم بالا یا پایین باشد، ممکن است باعث علائمی آزاردهنده شود که نیاز به بررسی پزشکی دارند.

درمان‌هایی وجود دارند که می‌توانند کمک‌کننده باشند، از جمله روش‌های جلوگیری از بارداری، تغییرات سبک زندگی، یا هورمون‌درمانی پس از یائسگی.