شیر پاستوریزه برای نوزاد، چند ماهگی بدهم؟

پس از اینکه نوزاد، ۶ ماه نخست زندگی خود را پشت سر گذاشت، مادر علاوه بر شیر خود شروع به دادن غذاهای کمکی به او می کند، حتی ممکن است که انواع شیر را بجز شیر خودش در برنامه غذایی نوزاد بگنجاند.

پرسش: دخترم یازده ماه دارد و از شیر مادر تغذیه می کند و وزن و قد او نیز مناسب است آیا می توانیم به او شیر پاستوریزه بدهیم و یا شیر موز یا شیرهویج؟

پاسخ: کودک 1 ساله بایدکم کم خوردن غذای خانواده را شروع کند. کودک را درکنار سفره بنشانید. برایش کمی غذا درظرف مخصوص با قاشق مخصوص بگذارید و به او اجازه بدهید که قاشق دست گرفتن و خوردن را تجربه کند. ازاین طریق به غذا علاقمند می شود. چون خودش به راحتی نمی تواند غذا بخورد. تکه های قابل دست گرفتن را به دستش بدهید وخودتان هم کم کم به او غذا بدهید. چون این غذا برایش کافی نیست. باید در بین وعده های غذای خانواده سوپ وفرنی مخصوصش را برایش تهیه کنید . سوپ کودک باید محتوی عدس ، برنج ، گوشت مرغ یا گوسفند ، نخود سبز، هویج ، کدو، سبزیجات تازه و کره باشد همه رادر آخر بصورت پوره در آورید . درفرنی از بادام وخامه استفاده کنید تا کالری آن بالا رود و کودک بهتر وزن گیرد وهر روز یا یک روز درمیان، زرده ی تخم مرغ فراموش نشود.
بهترین و ضروری ترین غذاها برای کودک 1 تا 2 سال عبارتست از روزی یک عدد تخم مرغ + 5/2 - 1 لیوان شیر ( شیر مادر هم در این میزان شرکت دارد ) و مصرف روزی 60 تا 120 گرم گوشت برای کودک ضروری است . پس بهتر است چون حجم معده بچه کم است غذاها را بصورت پوره های غلیظ و کم حجم به کودک بدهیم تا بتواند همه این میزان مواد تأمین کننده پروتئین را دریافت کند .
اگر مادری نمیتواند بنابر دلایلی به کودک خود شیر دهد بهتر است به دنبال شیر خشک غنی شده با آهن که از شیر معمولی درست شده باشد بگردد. این به معنای اجتناب کلی از مصرف شیر گاو نیست، بلکه بیانگر این است که مصرف شیر مادر و شیر خشک غنی از آهن در اولویت قراردارند. به عبارت دیگر شیر گاو بهترین منبع دربردارنده مواد غذایی برای نوزادان نیست.
حقیقت این است که در تولید شیرهای خشک، شیر گاو به عنوان منبع پروتئین، چربی و کربوهیدرات استفاده می شود. اما مواد دیگری نیز هنگام تولید به آن افزوده می شود.
اگر به جای شیر خشک، به نوزاد شیر گاو فرآوری نشده داده شود، بعد از مدتی ممکن است علایم کمبود بعضی از مواد مغذی نظیر آهن، اسیدهای چرب ضروری و ویتامین E ظاهر گردد. شیر گاو همچنین دارای مقادیر بیش از حد نیاز سدیم است که این مقدار اصلا برای نوزاد نیاز نیست. همچنین از آنجایی دستگاه گوارشی نوزاد هنوز تکامل نیافته است، لذا مصرف مقادیر زیاد پروتئین موجب از دست دادن خون از ناحیه روده ای معده ای و به تبع آن کاهش ذخیره آهن در بدن نوزاد گردد. بنابراین قبل از سن یک سالگی تنها مصرف شیر خشک فرآوری و غنی شده می تواند نیازهای تغذیه ای نوزادان را برآورده نماید.
کودکانی که دارای سابقه ابتلا به آلرژی یا دیابت وابسته به انسولین هستند، نباید به هیچ عنوان قبل از پایان یک سالگی، به غیر از شیر مادر و شیر خشک هیچ نوع شیری را مصرف نمایند.
لازم است بدانید که شیر گاو یکی از مواد غذایی آلرژی زا(حساسیت زا) است. لذا در مورد کودکانی که ممکن است بطور ارثی آمادگی ابتلا به آلرژی غذایی را داشته باشند، عدم مصرف هر نوع شیری غیر از شیر مادر می تواند باعث شود که دستگاه گوارشی آنها بخوبی تکامل یافته و احتمالا در سنین بعد ار یک سالگی بتواند بدون ابتلا به عوارض این آلرژی، از هر نوع شیر و غذایی که تمایل دارند استفاده نماید.
اگر چه هنوز بطور کامل اثبات نشده است، اما دلایل زیادی وجود دارد که بیان می کند مصرف زود هنگام شیرهایی غیر از شیر مادر- قبل از یک سالگی- در کودکانی که بطور ارثی استعداد ابتلا به دیابت وابسته به انسولین(دیابت نوع 1) را دارند، می تواند یک عامل تسهیل کننده و تسریع بخش درابتلا به این بیماری باشد. همچنین بیان می شود که مجموعه ای از استعداد ارثی و مصرف زود هنگام از شیر گاو میتواند موجب بروز دیابت کودکان گردد.

چه وقت و چه مقدار می توانید به کودک خود شیر گاو بدهید؟
باید این نکته را بگوییم که برای اولین سال زندگی، شیر مادر یا شیر خشک مهم ترین منبع غذایی نوزاد به شمار می آیند. شیر گاو برای اولین سال زندگی اصلا مناسب نیست، اما از حدود 7 ماهگی به بعد، مقدار کمی شیر گاو یا غذاهایی که حاوی مقادیر کمی شیر گاو هستند می توانند به عنوان یک غذای کمکی مورد استفاده قرار بگیرند.
راه های زیادی برای شروع استفاده از شیر گاو وجود دارد. شما می توانید فرنی کودک خود را با شیر گار تهیه کنید. همچنین می توانید شیر را با غذاهای جامد مثل پوره سیب زمینی یا برنج مخلوط کنید یا می توانید مقدار کمی شیر را با میوه های تازه مخلوط نمایید. با افزودن ادویه و پوره سبزیجات به شیر میتوانید یک غذای لذیذ و خوشمزه برای کودکتان تهیه کنید.
شیر موز یا شیر و هویج را نیز به همین ترتیب می توانید به کودک خود بدهید اما در شستن و ضد عفونی کردن هویج بسیار دقت کنید.بهتر است هویج پخته مثلا در سوپ ،به کودک بدهید تا هضم آن راحتتر و مواد مغذی آن بهتر جذب شود. پختن هویج همراه با مقدار کمی روغن میزان آنتی اکسیدان های موجود در آن بنامهای بتاکاروتن و اسید فنولیک را افزایش می دهد. در حین فرآیند پخت دیواره سلولهای گیاهی بافت هویج شکسته شده در نتیجه جذب آنتی اکسید موجود و سایر مواد شیمیایی مفید آن افزایش می یابد . با اضافه کردن کمی روغن به هویج پخته، مواد محلول در چربی آن راحتر جذب می شود. همچنین پختن گوجه فرنگی و اضافه کردن روغن به آن در حال پخت جذب لیکوپن موجود در آن را افزایش می دهد.
هر چه سن کودک افزایش می یابد، نگرانی از کمبود کلسیم نیز افزایش می یابد. بیش از 20 درصد کودکان مقادیر ناکافی از کلسیم را دریافت می کنند. این امر بدان علت است که اکثر کودکان از نوشیدنی هایی استفاده می کنند که حاوی مقادیر ناکافی کلسیم می باشد.
سال های اول زندگی کودک، زمان رشد و تکامل استخوان های اوست، لذا مصرف مواد غذایی حاوی کلسیم زیاد در این سن بسیار مفید می باشد. در این مورد شیر یک نوشیدنی خوب و مفید است، زیرا قند موجود در شیر(لاکتوز) و همچنین ویتامین D موجود در آن از عواملی هستند که موجب افزایش جذب کلسیم می شوند.

نکات مهم در مورد تغذیه کودک با شیر گاو
- نباید قبل از یک سالگی، شیر پرچرب گاو را به کودک خود بدهید.
- کودکانی که دارای سابقه ابتلا به آلرژی یا دیابت وابسته به انسولین هستند، نباید به هیچ عنوان قبل از پایان یک سالگی، به غیر از شیر مادر و شیر خشک هیچ نوع شیری را مصرف نمایند.
- مصرف شیر گاو به عنوان یک غذای مکمل، تنها بعد از هفت ماهگی توصیه میشود.
- بعد از یک سالگی، دریافت مقادیر کافی شیر موجب می شود که کلسیم مورد نیاز کودک تامین شود.
استفاده از شیر مادر به جای شیر خشک، می تواند از بروز چاقی جلوگیری کند
به تمام مزیت های استفاده از شیر مادر بجای شیرخشک این نکته را هم اضافه کنید که استفاده از شیر مادر میتواند از ایجاد چاقی در سال های بعدی زندگی کودک جلوگیری کند. بر طبق نتایج آزمایشی که در مجله انجمن پزشکی آمریکا (THE JOURNAL OF AMERICAN MEDICAL ASSOCIATION)درج شده است، کودکانی که در شش ماه اول زندگی شان با شیر مادر تغذیه شده اند، در سن ۱۴ سالگی ۲۲ درصد کمتر از کودکانی که با شیر خشک تغذیه شده اند، به عارضه چاقی دچار می گردند. علاوه بر این هر چه مدت زمان شیردهی با شیر مادر بیشتر باشد، احتمال ابتلای کودک به عارضه چاقی در سنین نوجوانی کاهش می یابد.

مهمترین مطالب در این باره:
شیر در سال دوم زندگی (چه شیرمادر باشد، چه شیرگاو) فقط 30 درصد نیاز کودک را تامین میکند.
متخصصان گوارش کودک معتقدند بعد از یک‌سالگی میتوان به کودک روزانه حدود نیم لیتر شیرگاو داد، اما این کار اصولی دارد؛ ابتدا باید شیر را رقیق کنید یعنی یک ‏دوم از این نیم لیتر، آب جوشیده سرد شده باشد. پس از یکی، دو ماه، می ‏توان از دو سوم شیر و یک سوم آب و بعد از مدتی فقط شیر استفاده کرد. در این مورد با دکتر کلانتری، متخصص کودکان گفت‌وگو کرده‌ایم تا بدانیم از چه زمانی و چگونه باید از شیرپاستوریزه برای تغذیه کودک استفاده کرد.

از چه سنی میتوان به کودک شیر پاستوریزه داد؟
معمولا کودکان شیرمادرخوار تا زمانی که شیرمادر میخورند، یعنی تا ۲ سالگی ، نیازی به شیرپاستوریزه ندارند. به عبارتی در 6 ماه اول زندگی فقط شیرمادر، 6 ماه دوم شیرمادر به اضافه غذای کمکی و از 12 تا 24 ماهگی ابتدا غذای خانواده و بعد شیرمادر برای آنها کافی است. پس از قطع شیرمادر، میتوان به‌تدریج مصرف شیرپاستوریزه را شروع کرد. البته شیرپاستوریزه در 6 ماهه دوم زندگی کودک در غذاهایی مانند فرنی، حریره‌بادام و پوره‌ها استفاده میشود و یکی از اجزای غذای کودک است ولی به صورت نوشیدنی به کودک داده نمیشود.

آیا کودکانی که از شیر مادر محرومند، باید همراه شیر پاستوریزه از مکملی هم استفاده کنند؟
شیر در سال دوم زندگی (چه شیرمادر باشد، چه شیرگاو) فقط ۳۰ درصد نیاز کودک را تامین میکند، بنابراین اگر کودکی فقط شیر بخورد، مطمئنا دچار سوءتغذیه خواهد شد. ضمن اینکه غلظت پروتئین‌ها، انرژی، املاح و ویتامین‌ها در شیرمادر یا شیرپاستوریزه قطعا نمیتوانند نیازهای کودک را برآورده کنند بنابراین باید به او غذاهای سفت‌تر هم داد. غذای سفت، آب کمتر و موادغذایی بیشتری دارد. به همین دلیل است که خوراک کودک در سال دوم زندگی باید ۷۰ درصد غذا و ۳۰ درصد شیر باشد.

آیا برای بچه‌هایی که علاقه‌ای به خوردن شیر ندارند، میتوان این ۳۰ درصد را از سایر فرآورده‌های لبنی تامین کرد؟
بله، معده کودکان طبقه‌بندی نشده است که بگوییم این حفره، حفره شیر است و اگر کودکی شیر نخورد، حفره شیرش خالی میماند. اتفاقا در سال دوم زندگی کودک بهتر است بیشتر روی غذای او تمرکز کنیم چون میزان املاح، پروتئین و ویتامین‌های موجود در شیر تامین‌کننده همه نیازهای کودک نیست و معده کودک نباید با شیر پر شود.
آنچه در شیر برای ما اهمیت دارد و باید حتما به آن توجه کنیم، املاح، به خصوص کلسیم، برخی چربیهای خاص شیرگاو و نوعی پروتئین است که به‌خصوص کودکانی که از شیرمادر محرومند، دچار کمبود این مواد خواهند شد. غذاها در این موارد منبع خوبی نیستند؛ مثلا ممکن است کودکی آهن مورد نیاز بدنش را از انواع سبزیها دریافت کند ولی آهن سبزیها کیفیت و جذب بسیار پایین و در مواقعی حتی عوارضی دارد در حالی که شیر، کلسیم بسیار مرغوب و مطلوب است.
اگر کودکی شیر نخورد، نگران کمبود کلسیم در او میشویم. در این مواقع به خانواده‌ها توصیه میکنیم تلاششان را برای شیر خوردن کودک بیشتر کنند مثلا روزی چند بار لیوان شیر را جلوی چشم کودک بیاورند و ببرند تا شیر را ببیند. حتی والدین و سایر افرادی که کودک به آنها علاقه‌مند است، میتوانند در حضور کودک شیر بنوشند.

اگر کودک با هر ترفندی حاضر به شیر خوردن نشد چه کنیم؟
در این صورت میتوان شیر را در ترکیب با غذاها به او داد؛ مثلا میتوان در سوپ، فرنی و پوره کودک شیر ریخت و میزان موردنیاز شیر کودک را در غذاهایش جبران کرد. حتی میتوان فرآورده‌های دیگر شیر مانند ماست، پنیر، کشک، دوغ و... را به کودک داد. به هر حال کودک به یکی از این فرآورده‌ها علاقه نشان خواهد داد. ولی اگر کودکی از خوردن غذاهای حاوی شیر و لبنیات هم طفره رفت، میتوان با بستنیهای پاستوریزه این نقص را جبران کرد. کودکان معمولا به بستنی علاقه دارند و آن را راحت‌تر از سایر ترکیب‌های لبنی میخورند.

نظرتان در مورد ترکیب شیر با موادی مثل کاکائو، موز، عسل و... چیست؟
معمولا توصیه میشود کودکان در سال دوم زندگی شیر خالص و بدون افزودنی بنوشند زیرا بعضی از این مواد آلرژیزا هستند و ممکن است مشکلاتی را برای کودک ایجاد کنند. با این حال اگر مادر خودش این شیرها را در خانه تهیه کند، بهتر است. مثلا مادر میتواند مقداری موز یا کمی کاکائو را با شیر مخلوط و کمی آن را مزه‌دار کند تا میل کودک به خوردن آن افزایش یابد. توجه داشته باشید که زیاد از این مواد برای مزه‌دار کردن شیر استفاده نکنید زیرا هدف ما خوراندن شیر به کودک است نه مثلا کاکائو. بعضی از کودکان با مزه شیر مشکلی ندارند اما رنگ سفید آن را دوست ندارند. این کودکان شیرهای بسته‌بندی را به‌راحتی میخورند اما شیری که داخل لیوان ریخته شده است، نه. در این صورت یا میتوان شیرهای پاکتی برای کودک تهیه کرد یا با اضافه کردن مقداری میوه یا مقدار بسیار ناچیزی کاکائو به شیر، رنگ سفید شیر را تغییر داد.

برای تامین کلسیم، قره‌قروت را هم توصیه میکنید؟
قره‌قورت یکی از منابع سنتی و غنی از کلسیم است. قره‌قروت باید حتما بهداشتی و سالم باشد و آلودگی نداشته باشد. در این صورت میتوان مقدار کمی از آن را در مثلا آش یا سوپ کودک ریخت و به او داد، اما مصرف زیاد آن با توجه به غلظتی که دارد، مناسب نیست.

کودک باید چه مقدار یا چند فنجان شیر در سنین مختلف رشد بخورد تا کلسیم موردنیازش تامین شود؟
در مورد کودکانی که تا 2 سالگی شیرمادر میخورند، نگرانی در مورد کمبود کلسیم وجود ندارد ولی بعد از 2 سالگی که شیرمادر قطع میشود، توصیه میکنیم هر کودک روزی حداقل نیم لیتر که معادل 2 لیوان است، شیر بنوشد. البته هر کودکی باید 4 واحد از مواد لبنی استفاده کند که 2 واحد آن شیر است. 2 واحد باقیمانده را باید با ماست، پنیر، دوغ، کشک و سایر فرآورده‌های لبنی جبران کرد. اگر میزان شیر بیش از 2 واحد باشد، احتمال کم‌خونی ناشی از فقرآهن بالا میرود. متاسفانه خوردن شیر زیاد گاهی خونریزیهای میکروسکوپی در روده کودکان ایجاد و آنها را دچار کم‌خونی میکند.

این 4 واحد لبنیات یا 2 لیوان شیر تا چه سنی مناسب است؟
معمولا تا ۶-۵ سالگی این روند ادامه دارد و نیازهای کودک را تا آن زمان پوشش میدهد.
گاهی در مسافرت به مناطق روستایی و... والدین به شیر خالص گاو، گوسفند، بز یا حتی شتر دسترسی دارند. آیا میتوانند از این شیرها هم برای تغذیه کودکانشان استفاده کنند؟
این مساله به سن کودک بستگی دارد. کودکی که بالای یک سال سن دارد و شیرپاستوریزه هم میخورد، میتواند این شیرها را هم بخورد و جای نگرانی نیست ولی این کار چند شرط دارد؛ مادر باید ۲ لیوان شیر که کودکان باید طی ۲۴ ساعت بخورند، در ظرف تمیزی بریزد و اندازه‌گیری کند و آن را بجوشاند. وقتی شیر به مرحله جوش رسید، باید ۵ تا ۱۰ دقیقه در این مرحله بماند و بجوشد. یعنی به محض اینکه شیر به مرحله جوش رسید، نمیتوان آن را برداشت زیرا شیر حاوی میکروب‌هایی مانند میکروب عامل تب مالت است که برای کودکان خطرناک است و با جوشیدن زیاد از بین میرود. پس از اینکه این زمان طی شد، باید شیر را داخل ظرف اولی که در آن شیر را اندازه‌گیریکرده، بریزد.
البته ظرف باید کاملا شسته و تمیز شده باشد. قطعا میزان شیرجوشیده از شیر اولی که اندازه‌گیری شده بوده، کمتر است چون مقداری از آن در اثر جوشیدن تبخیر شده است. این میزان کم‌شده، با آب جوشیده سرد‌شده پر شود زیرا غلظت برخی از املاح مانند کلسیم، فسفر و سدیم در شیر جوشیده طبیعی گاو آنقدر زیاد است که کودک را دچار مشکل خواهد کرد. شیر هر چه غلیظ‌تر باشد، بهتر نیست بلکه ترکیب شیرگاو، گوسفند، بز یا شتر باید به شیرمادر شبیه باشد.